ეს სათაური ერთობ აკადემიურად ჟღერს და შეიძლება არც მოუხდეს ტაბულას სტილის ჟურნალს. მაგრამ საქართველოში „მოდერნიზაციის” ცნებას ძირითადად მიმდინარე პოლიტიკული ბრძოლების ჭრილში განიხილავენ. იგულისხმება, რომ ეს ხელისუფლების და მისი მომხრეების თემაა; კრიტიკოსების აზრით, მასზე საუბარი მთავრობის ბნელი საქმეების გამართლებას ემსახურება. კერძოდ, თუ ქვეყნის მოდერნიზაციის საჭიროებას უსვამ ხაზს, ესე იგი, ავტორიტარული მთავრობის დაცვა გინდა იმის თქმით, რომ ამ ეტაპზე დემოკრატიამ შეიძლება მოიცადოს.
ასეა? თითქოს იგულისხმება, რომ თვით ამ ძირითადი ცნების – „მოდერნულობის” თუ „მოდერნიზაციის” შინაარსი ცხადი და გასაგებია, უბრალოდ პოლიტიკური ღირებულებების საქმეა, „მოდერნულობას” მიანიჭებ პრიორიტეტს თუ დემოკრატიას. მაგრამ სინამდვილეში ეს ძალიან ფართო ცნებაა და მეტად განსხვავებულად შეიძლება გაიგო: მათ შორის ისე, რომ, ზოგიერთ კონტექსტში, მთავრობის ავტორიტარული ქმედებები გაამართლო. მაგრამ ასეთი გაგება სულაც არაა ერთადერთი და აუცილებელი.
მოდერნიზაცია, როგორც სოციალურ-ეკონომიკური განვითარება
პოპულარული, მაგრამ არა ერთადერთი გაგებით, მოდერნიზაცია უპირველეს ყოვლისა ეკონომიკურ განვითარებას ნიშნავს. ყველაზე დიდი თვისობრივი ნახტომი ეკონომიკურ განვითარებაში კაცობრიობას მოუტანა ინდუსტრიალიზაციამ, ანუ მანქანურ წარმოებაზე გადასვლამ. ამის შედეგად, შესაძლებელი გახდა ხალხის ფართო მასებისთვის უპრეცედენტო კეთილდღეობის მიღწევა. ამან, თავის მხრივ, გამოიწვია მნიშვნელოვანი სოციალური ძვრები: ადამიანების უმრავლესობა გადასახლდა ქალაქში, რითაც მოწყდა ცხოვრების ტრადიციულ წესს და უფრო ინდივიდუალისტი გახდა; გავრცელდა მასობრივი განათლება და ინფორმაციის თანამედროვე საშუალებები; საერთო კეთილდღეობამ და განათლებამ ჩამოაყალიბა და გაამრავლა ე.წ. საშუალო კლასი, რომელიც, პოტენციურად მაინც, დემოკრატიული პოლიტიკური კულტურის ძირითადი მატარებელია. ასეთ საზოგადოებებში მერე შესაძლებელი ხდება დემოკრატიული პოლიტიკური სისტემების ჩამოყალიბება. სწორედ ამით აიხსნება, რომ თუ მე-19 საუკუნემდე დემოკრატია იშვიათი გამონაკლისი იყო – უფრო სწორად, თანამედროვე ტიპის, დიდი ქვეყნების მომცველი დემოკრატია საერთოდ არ არსებობდა, დღეს ის თითქმის უნივერსალურად აღიარებული ნორმაა.
მოდერნიზაციის ასეთი (დავარქვათ მას ეკონომიკო-ცენტრული) თეორიის პირველ დიდ თეორეტიკოსად შეიძლება კარლ მარქსი დავასახელოთ. მთავარი აქ თანმიმდევრობაა: ჯერ ეკონომიკური პროგრესი უნდა მოხდეს, და მხოლოდ ამის შემდეგ ხდება შესაძლებელი პოლიტიკური თავისუფლება. მისი ტერმინები ამ მიმართებას გრაფიკული სიცხადით აღწერს: ეკონომიკა „ბაზისია” (ბალავარია), პოლიტიკა – „ზედნაშენი”.
გარდა ამ თეორიისა, მას უტოპიური ხედვაც ჰქონდა: საბოლოოდ, ეკონომიკური განვითარება დრომოჭმულს გახდის კერძო საკუთრებაზე აგებულ, ანუ კაპიტალისტურ ეკონომიკას და კომუნიზმამდე მიგვიყვანს. აქ, მას, რბილად რომ ვთქვათ, შეეშალა. მაგრამ თვით ფორმულა: ჯერ ეკონომიკური განვითარება, მერე პოლიტიკური თავისუფლება – დღესაც ცოცხალია.
გასული საუკუნის შუახანებში მას „დემოკრატიის სოციალური წინაპირობების თეორია” დაერქვა. თვით სიტყვა „მოდერნიზაცია” ნელ-ნელა შეცვალა უფრო ნეიტრალურმა „განვითარებამ”, მაგრამ აზრი არსებითად იგივე დარჩა. ამ კონცეფციის თანახმად, ღარიბ და ეკონომიკურად განუვითარებელ ქვეყანაში დემოკრატია არ გამოვა, ან, ყოველ შემთხვევაში, მისი შანსები ძალიან მცირეა. ჯერ უნდა მომძლავრდეს დემოკრატიის საფუძველი – ეკონომიკურ თავისუფლებას და კეთილდღეობას შეჩვეული, რაციონალურად მოაზროვნე და თვითორგანიზების შემძლე საშუალო კლასი, და მხოლოდ ამის შემდეგ გახდება რეალისტური პოლიტიკურ დემოკრატიაზე ზრუნვა.
ამ თეორიის პლუსია შედარებითი სიმარტივე და სიცხადე, მაგრამ მას მნიშვნელოვანი უხერხულობაც ახლავს თან: ის ადვილად შეიძლება გამოიყენო დიქტატორების გასამართლებლად. თუ განუვითარებელ ქვეყანაში დემოკრატია ვერ იქნება, ესე იგი, მოდერნიზაციის პროცესი დიქტატურის პირობებში უნდა მოხდეს. მდიდარი დემოკრატიული ერები უნდა დაეხმარონ შედარებით კარგ დიქტატორებს, რომლებიც თავიანთი ქვეყნების აღმშენებლობას ახდენენ, რადგან მათი ალტერნატივა ანარქია და განუვითარებლობაა.
მაგრამ თუ „წინაპირობების” თეორია ობიექტურად სწორია, თუ მსოფლიო გამოცდილება მას ადასტურებს, მაშინ სხვა გზა არა გვაქვს – რეალობას თვალი უნდა გავუსწოროთ. ასე რომ, ესაა საკითხავი – არის თუ არა მოდერნიზაციის ასეთი გაგება უალტერნატივო.
პოლიტიკის ავტონომია
რაშიც ნამდვილად ვერ შევიტანთ ეჭვს, ისაა, რომ თანამედროვე საზოგადოება (თუ „მოდერნის” ცნებას ბოლო 2-3 საუკუნეს დავუკავშირებთ) პრაქტიკულად ყველა სფეროში რადიკალურად დაშორდა იმას, თუ როგორ ცხოვრობდნენ ადამიანები შუა საუკუნეებში: ეს ტექნოლოგიასაც ეხება, ეკონომიკის ორგანიზებასაც, პოლიტიკურ ინსტიტუტებსაც, რელიგიის როლსაც, ოჯახის აგებულებასაც, პიროვნულ ღირებულებსაც და ა. შ. ბუნებრივია ვივარაუდოთ, რომ სხვადასხვა სფეროში მიმდინარე ეს ცვლილებები რაღაცნაირად დაკავშირებულია ერთმანეთთან. მაგრამ კავშირები არაა ცალსახა და კაცმა არ იცის, რომელი ცვლილებაა პირველადი და რომელი – მეორადი. კერძოდ, პოლიტიკური განვითარების ტრაექტორიას ცალსახად ვერ გამოვიყვანთ ეკონომიკური თუ სოციალური სტრუქტურებიდან. მას თავისი ლოგიკა აქვს, ან შეიძლება სულაც არ იყოს მაინცდამაინც ლოგიკური.
მოდერნიზაციის თუ მოდერნულობის ერთიანი თეორია იმ აზრით, რომ მისი ყველა მხარე რაღაც ერთი ფაქტორიდან გამოვიყვანოთ ან მასზე დავიყვანოთ, უბრალოდ შეუძლებელია. ამის საკმარისად ძლიერი არგუმენტი ისაა, რომ ასეთი რამ ჯერ არ შექმნილა, მაგალითად, ეკონომიკური დეტერმინიზმი ხშირად არ მუშაობს.
ავიღოთ პოლიტიკური ლიბერალიზმის და თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკის კავშირი. პირველი, ანუ ისეთი პოლიტიკური წყობა, სადაც აღიარებულია ყველა ადამიანის თანასწორობა და არსებობს მისი თავისუფლების და ღირსების დაცვის გარანტიები, შესაძლებელია მხოლოდ იქ, სადაც არსებობს თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკა. ეს, შეიძლება ითქვას, მათემატიკური სიზუსტითაა დადასტურებული.
მაგრამ ასეთი ეკონომიკა საიდანღა იქმნება? ის რომ ჩამოყალიბდეს და განვითარდეს, საჭიროა, რაღაც ზომით მაინც, კანონის უზენაესობა, ანუ იმის აღიარება, რომ ანონიმური კანონი უფრო მაღალია, ვიდრე გარკვეული პიროვნებების პრივილეგია, გამომდინარე მათი წარმომავლობიდან, სიმდიდრიდან თუ კავშირებიდან. ამას კი, თავისთავად, ისევ პოლიტიკური ლიბერალიზმის პრინციპთან მივყავართ: ყველა თანასწორია კანონის წინაშე. წრეა? კი, წრეა.
როგორ გავარღვიოთ ეს წრე? ცალსახა პასუხი ამაზე არ არსებობს. მაგალითად, გერმანელმა სოციოლოგმა მაქს ვებერმა კაპიტალიზმის აღმოცენება კონკრეტულ რელიგიურ ტრადიციას – კალვინიზმს – დაუკავშირა. ამ ვარაუდზე დღესაც კამათობენ: შეიძლება ის მართალი იყოს, შეიძლება – არა. მეორე მხრივ, ფილოსოფოსები ლეო სტრაუსი, მისი მოსწავლე პიერ მანა ევროპული პოლიტიკური ლიბერალიზმის ძირებს ხედავენ დაპირისპირებაში ზენაციონალურ კათოლიკურ ეკლესიასა და საერო მონარქიებს შორის: ამით შეიქმნა „ძალაუფლების ღრიჭო”, საიდანაც შემდეგ დასავლური ლიბერალური დემოკრატიის შესაძლებლობა ამოიზარდა. ესენიც მოდერნიზაციის თეორიებია, ოღონდ – სხვანაირი.
მოდერნულობის პაკეტი
რისკენ მიმყავს საქმე? ტერმინების მნიშვნელობა, საბოლოო ჯამში, შეთანხმების საკითხია. „მოდერნიზაცია” შეიძლება ისე განვსაზღვროთ, რომ საკუთრივ პოლიტიკური კომპონენტი არ ჩავთვალოთ მის შემადგენლად და შემდეგ ვილაპარაკოთ იმაზე, როგორ მიმართებაშია ასე გაგებული პროცესი (ანუ ეკონომიკური განვითარება და მისგან გამომდინარე სოციალური ცვლილებები) ისეთ პოლიტიკურ ფენომენთან, როგორიცაა ლიბერალური დემოკრატია. ამ შემთხვევაში, ზემოთ აღწერილი მოდერნიზაციული წინაპირობების თეორია საკმაოდ საფუძვლიანი გამოდის.
მაგრამ მეორე – და, ჩემი აზრით, უფრო სწორი – მიდგომაა ის, რომელიც ეფუძნება შემდეგი რამდენიმე აზრის აღიარებას: (1) ლიბერალური დემოკრატია „მოდერნულობის პაკეტის” ნაწილია, იმიტომ რომ თანამედროვე სამყაროში ის წამყვან პოლიტიკურ სისტემად იქცა; (2) მოდერნულობის სხვადასხვა კომპონენტი სხვადასხვა დროს შეიძლება ერთმანეთთან კონფლიქტში მოვიდეს; (3) არ არსებობს მოდერნულობის ერთი საკვანძო კომპონენტი (მაგალითად, ეკონომიკა), რომელიც ყველა სხვას განსაზღვრავს, მაგრამ არსებობს ურთიერთკავშირები მათ შორის. ეს კავშირები სხვადასხვა ქვეყანაში და ეპოქაში არაერთგვაროვანია.
მოდერნიზაცია, როგორც (აუცილებელი) კონტექსტი
რა პრაქტიკული პოლიტიკური დასკვნები შეიძლება გამოვიტანოთ ამ ზოგადი თეორიული კონსტრუქციებიდან?
მოდერნიზაცია არ არის დემოკრატიზაციის წინაპირობა იმ აზრით, რომ ჯერ პირველს უნდა მოვრჩეთ, შემდეგ კი მეორე დავიწყოთ. მაგრამ დღევანდელი საქართველოს პირობებში ამ ორ ამოცანას ერთმანეთისგან, უბრალოდ, ვერ გავმიჯნავთ. ორივე ერთი და იმავე სურვილიდან მომდინარეობს: ადამიანებს უნდათ, იცხოვრონ ისევე კარგად, როგორც უფრო წარმატებული ქვეყნების მოქალაქეებს. ეს წარმატებული ქვეყნები კი დასავლეთშია.
მოდერნიზაციაზე ლაპარაკი უპირისპირდება არა დემოკრატიის პროექტს, არამედ ამ უკანასკნელის ძალიან ვიწრო გაგებას, რომლის თანახმადაც დემოკრატია ისაა, როცა კარგი ტიპები ხელისუფლებაში მოდიან, ასწრებენ კარგი კონსტიტუციის მიღებას მანამდე, სანამ ძალაუფლება თავში აუვარდებათ, და მერეც „კარგად იქცევიან”.
სამწუხაროდ, წარმატებული დემოკრატიის ჩამოყალიბებისთვის ეს საკმარისი არ არის, რისთვისაც საქართველო ძალიან კარგი მაგალითია. სრულფასოვანი დემოკრატია შესაძლებელია მხოლოდ უფრო ფართო ამოცანების გადაწყვეტის (დავარქვათ ამ უკანასკნელთა ერთობლიობას „მოდერნიზაცია”) კონტექსტში, ანუ მასთან ერთად. დემოკრატიზაცია საქართველოში მოდერნიზაციული პროექტის ნაწილია.
სახელმწიფო და საზოგადოება
ამ მოდერნიზაციული პროექტის სხვადასხვა მხარე შეიძლება ერთმანეთთან წინააღმდეგობაში მოვიდეს. ამის კლასიკური და ჩვენთვის განსაკუთრებით აქტუალური შემთხვევაა დაპირისპირება თანამედროვე ტიპის სახელმწიფოს მშენებლობასა და პოლიტიკური მონაწილეობის გაფართოებას შორის. დემოკრატია არის იქ, სადაც ძლიერი საზოგადოება (წარმოდგენილი პოლიტიკური პარტიებით, სამოქალაქო ასოციაციებით, ბიზნესით, მედიით, ეკლესიებით და ა.შ.) აწონასწორებს ძლიერ სახელმწიფოს, წარმოდგენილს ეფექტური ბიუროკრატიით, შეიარაღებული სტრუქტურებით (არმია, პოლიცია) და პოლიტიკური ხელისუფლებით. ხელისუფლებას უნდა ჰქონდეს უნარი, მართოს, საზოგადოებას კი – ის ანგარიშვალდებული ამყოფოს. მეორის ნაკლებობა იწვევს დიქტატურას; პირველისა – ეროვნული არშემდგარობის კომპლექსს და ტრადიციულ-კლანური და კრიმინალური სტრუქტურების ზეობას. წონასწორობის მიღწევა ძნელია, მაგრამ – თუ დემოკრატია გინდა – ეს ერთადერთი გზაა.
ჩვენთან (შესაძლოა, საბჭოური დისიდენტური განწყობების ინერციით) დემოკრატია სახელმწიფოს სისუსტესთან ასოცირდება. ამ განწყობის შენარჩუნება იმის საწინდარია, რომ დემოკრატია ნარცისიზმით შეპყრობილი ინტელექტუალების ფანტაზიად დარჩება. სახელმწიფოს გაძლიერების გარეშე დემოკრატია პრინციპულად შეუძლებელია. მაგრამ იქ, სადაც საზოგადოებრივი ინსტიტუტები შინაგანად, სტრუქტურულად სუსტია, მისი გაძლიერება დისბალანსს იწვევს, რადგან საზოგადოება მას ვერ აწონასწორებს. ამას „დემოკრატიის დეფიციტი” ერქმევა. მაგრამ რა უნდა იყოს ამოცანა ამ პირობებში: სახელმწიფო ისევ დავასუსტოთ, თუ საზოგადოება გავაძლიეროთ?
მეორე მხრივ, შინაგანი ბალანსი საზოგადოების შიგნითაცაა საჭირო. ასეთი საჭიროება კი დგება სწორედ მოდერნულ საზოგადოებაში, რომელიც შედგება ინდივიდებისგან და ჯგუფებისგან, ვისაც საკუთარი ინტერესები ესმის და მათი დაცვაც შეუძლია. ამ ინტერესთა დაბალანსების და მათ შორის კონფლიქტების გადაწყვეტის საუკეთესო მექანიზმი დემოკრატიაა. ესე იგი, ამ პოლიტიკურ წყობას მოდერნულ, ანუ შინაგანად მრავალფეროვან და რთულ საზოგადოებასთან მიმართებაში აქვს აზრი. სხვა შემთხვევაში ის მხოლოდ პროექტია, რომლის მიმდინარეობის მონიტორინგს დროდადრო საერთაშორისო შემფასებლები ახდენენ.
