გადმოცემის თანახმად, ჰენრი კისინჯერმა, რომელიც რიჩარდ ნიქსონს ჩინეთში ვიზიტისათვის ამზადებდა, პრეზიდენტს ისიც უთხრა, რომ პრემიერი ჩჟოუ ენლაი საფრანგეთის ისტორიით იყო გატაცებული. ნიქსონმაც, შეხვედრისას, საერთო ენის გამონახვის მიზნით, ჰკითხა ჩინელ პოლიტიკოსს, თუ რას ფიქრობდა ის საფრანგეთის რევოლუციის გავლენაზე. „ჯერ ძალიან ადრეა ამაზე ლაპარაკი” – იყო ჩინეთის პრემიერის პასუხი.
სულ ახლახან გაირკვა, რომ ეს პასუხი, როგორც ჩანს, თარგმანით გამოწვეული გაუგებრობის შედეგს წარმოადგენდა – ჩჟოუ ენლაის ეგონა, ნიქსონი მას 1968 წლის ამბების შესახებ ეკითხებოდა. ამ შემთხვევაში მისი პასუხი მართლაც ლოგიკური გამოდის. მაგრამ ფრაზა ისეთია, რომ თუნდაც არავის ეთქვა, ის უნდა გამოგვეგონებინა, განსაკუთრებით კი იმ ფონზე, როდესაც დასავლურ ინტელექტუალურ წარმოებაში არაფერია იმდენად ახალი, რომ მასზე ელვისებურად რამდენიმე ათეული წიგნი არ გამოცხვეს – როგორც ეს მოხდა არაბული რევოლუციების შემთხვევაში. ვიყოთ პირდაპირები – ამ წიგნების აბსოლუტურ უმრავლესობას ღირებულება არ გააჩნია. ძირითადად ესაა ჩანახატები, რომლებიც აღწერს არცთუ ჭკვიანი ჟურნალისტების არცთუ მახვილი თვალით დანახულ მოვლენებს, გადაზელილს მათ სუბიექტურ შთაბეჭდილებებში. ამიტომაც, როდესაც ამ ნაკადში ცნობილი მეცნიერების ნაშრომები გამოერევა, მათთვის ყურადღების დათმობა ნამდვილად არაა უსარგებლო.
„ალაჰი არაფერ შუაშია”
პარიზი. 2011
ვინ იწინასწარმეტყველა საბჭოთა კავშირის დაშლა? სოციალური მეცნიერებების ყველაზე დიდი ჩავარდნა იმის ვერმიხვედრა იყო, რომ საბჭოთა კავშირს დიდი დრო აღარ ეწერა. ისინიც კი, ვინც სწორად განსჭვრიტეს მომავალი – და მათი რიცხვი არ ყოფილა დიდი – ამ პროგნოზისთვის სრულიად მცდარ დებულებებს დაეყრდნენ. მაგალითად, რუსი დისიდენტი ანდრე ამალრიკი წინასწარმეტყველებდა, რომ საბჭოთა კავშირი 1984 წლამდე ვერ მიატანდა, მაგრამ ამის მიზეზად ჩინეთთან კონფლიქტს ასახელებდა; ელენ კარერ დ’ანკოსმა იგივე პროგნოზი დააფუძნა დაშვებას, რომლის მიხედვითაც შუა აზიის რესპუბლიკებში ისლამი გაძლიერდებოდა. ორივე ეს დაშვება სრულიად არასწორი აღმოჩნდა. მაგრამ როდესაც 25 წლის ფრანგმა მეცნიერმა 1976 წელს, დემოგრაფიული მონაცემების (ბავშვთა მოკვდავობა და ა. შ.) ანალიზის შედეგად დაასკვნა, რომ საბჭოთა კავშირი არსებული ფორმით დიდხანს ვერ გაძლებდა, ის სწორი აღმოჩნდა არა მხოლოდ პროგნოზში, არამედ პროგნოზის დასაბუთებაშიც. ეს მეცნიერი ემანუელ ტოდი იყო.
ამის მერე ბევრმა წყალმა ჩაიარა. ტოდმა გადაწყვიტა საკუთარი წარმატება გაემეორებინა და ახლა უკვე აშშ-ის მზის ჩასვლა იწინასწარმეტყველა (წიგნში „იმპერიის შემდეგ”); ჩვენთვის არ უნდა იყოს უინტერესო ფაქტი, რომ ამ პროგნოზმა ის უაღრესად პოპულარული გახადა რუსეთში, სადაც აშშ-ის დაკნინებას ძლიერ ელიან. ტოდიც ძალიან გულშემატკივრობს თანამედროვე რუსეთს და რუსეთ-საქართველოს ომის დროს საკუთარ ინტერვიუებსა თუ პუბლიკაციებში აგრესიულად დაიჭირა დიდი ქვეყნის მხარე.
არაბული რევოლუციების შესახებ ტოდის თეორია მარტივია: არაბული ქვეყნები მოდერნულობაში შედიან. მოდერნიზაციის პირველი ფაქტორია ამ ქვეყნებში წერა-კითხვის გავრცელება. რევოლუცია ამ პროცესთან, ტოდის აზრით, პირდაპირ კავშირშია – საფრანგეთის რევოლუციის დროს ქვეყნის მოსახლეობის 50%-მა წერა-კითხვა იცოდაო, იხსენებს ის. წერა-კითხვის მცოდნე ადამიანებს უკვე შეუძლიათ, მაგალითად, პროკლამაციები გაავრცელონ – ანუ მათთვის ხელმისაწვდომია პოლიტიკური კომუნიკაციის საშუალებები. მით უმეტეს ისეთ ქვეყნებში, როგორებიცაა ტუნისი და ეგვიპტე, წერა-კითხვა ახალგაზრდებმა იციან და არა – მოხუცებმა, შესაბამისად, რევოლუციას გარკვეული გენერაციული, თაობათა შორის ურთიერთობების გადასინჯვაზე მიმართული კონფლიქტის სახეც აქვს.
მოდერნიზაციის მეორე ფაქტორად ტოდი შობადობის კლებას ასახელებს, რომელიც იწვევს იმას, რომ ოჯახის შიგნით ქალსა და მამაკაცს შორის ურთიერთობები იცვლება და ადამიანებს მეტი შესაძლებლობა ეძლევათ, დაგეგმონ საკუთარი და საკუთარი ოჯახის ცხოვრება.
სწორედ ამ ორი ფაქტორის გადაკვეთით აიხსნება, ტოდის მიხედვით, როგორც ევროპული რევოლუციები მე-17 და მე-18 საუკუნეებში, ისე არაბული რევოლუციები 2011 წელს.
ტოდის კონცეფციაში საკრიტიკო ბევრია, მაგრამ ერთი მომენტი განსაკუთრებით იპყრობს ყურადღებას – ფრანგი დემოგრაფის მიხედვით, ირანი არაბულ ქვეყნებს მოდერნიზაციის ტემპის მიხედვით დაახლოებით 30 წლით უსწრებდა, შესაბამისად, ირანის რევოლუციაც 1979 წელს მოხდა და არა – შარშან. მაგრამ სწორედ აქ უნდა ვიკითხოთ – მოდერნულობის რა ცნება აქვს ტოდს, რომელიც მას შესაძლებლობას აძლევს, ირანის რევოლუციაც მოდერნულობის ფარგლებში განიხილოს? მით უმეტეს, რომ არაბულ გაზაფხულს წინ უსწრებდა ოპოზიციის ფართომასშტაბიანი გამოსვლები ირანში. მოკლედ, პრობლემა ცხადია – ტოდის მიდგომა ზედმეტად ზოგადია იმისთვის, რომ მისი გამოყენებით შეიძლებოდეს რაიმე კონკრეტული პოლიტიკური მოვლენისა თუ პროცესის ადეკვატურად აღწერა. რამდენად ადეკვატურია მისი მოდელი თუნდაც ზოგადობის დონეზე, ჯერ კიდევ გასარკვევია. სოციოლოგიის ისტორიაში ჩახედული ადამიანისათვის ნათელია, რომ ტოდის თეორია სინამდვილეში 50-იან წლებში გავრცელებული მოდერნიზაციის თეორიის ერთ-ერთი სახეობაა, თანაც ბევრად უფრო პრიმიტიული, ვიდრე მისი 60 წლის წინანდელი თეორიული წინამორბედები.
„ეგვიპტის პერფორმატიული რევოლუცია.
ესეი კულტურული ძალაუფლების შესახებ”
ნიუ იორკი. 2011
ჯეფრი ალექსანდერი სამეცნიერო საზოგადოებაში ბევრად უფრო სერიოზული ფიგურაა, ვიდრე ტოდი. მან დაიწყო, როგორც კლასიკური სოციოლოგიური თეორიის სპეციალისტმა, მაგრამ შემდგომში გადაინაცვლა კულტურის სოციოლოგიაში და სპეციალური გამოკვლევები უძღვნა სამოქალაქო საზოგადოებასა და ობამას გამარჯვებას.
თუ ტოდი გვეუბნებოდა, თუ რატომ მოხდა არაბული რევოლუციები – და, თანაც, ამას აკეთებდა უაღრესად მარტივ ფაქტორებზე აპელირებით, ალექსანდერის ინტერესია, გამოიკვლიოს, როგორ მოხდა ეს რევოლუციები, უფრო სწორად კი, ეგვიპტის რევოლუცია, რომელსაც ეთმობა მისი წიგნი.
სათაურში სიტყვა “პერფორმატიული” შემთხვევით არ მოხვდა. ალექსანდერი რევოლუციას თეატრალურ ტერმინებში განიხილავს. მისთვის საინტერესო არაა ის “რეალური” ფაქტორები, რომლებმაც რევოლუცია “გამოიწვიეს” – მაგალითად, დემოგრაფიული ცვლილებები ან წერა-კითხვის გავრცელება. მას აინტერესებს საზრისები, მნიშვნელობები, რეპრეზენტაციები, სიმბოლური კონსტრუქციები – მხოლოდ მათი გავლით შეიძლება “რეალური ფაქტები” მოხვდეს ისტორიაში.
რას ნიშნავს ეს კონკრეტულად? ალექსანდერი აანალიზებს იმ ენას, რომელსაც იყენებდნენ როგორც მუბარაქი, ისე მისი მოწინააღმდეგეები და გამოყოფს მასში მორალურ კლასიფიკაციებს. მუბარაქისთვის, მაგალითად, რეჟიმი საკრალურია, ხოლო პროტესტი – პროფანული. რეჟიმთან მისთვის ასოცირდება პატრიოტიზმი, სიმშვიდე, უსაფრთხოება, თანამედროვეობა, რაციონალობა, ხოლო პროტესტთან – ჯაშუშები, ძალადობა, ქაოსი, პრიმიტიულობა. მუბარაქის ოპოზიცია იმავე ბინარულ ოპოზიციებს იყენებს (უკაცრავად სიტყვების ამ უნებლიე თამაშისთვის!), მაგრამ ღირებულებებს პოზიციებს უცვლის – რეჟიმი მისთვის პროფანულია, ხოლო პროტესტი – საკრალური, ყველა შესაბამისი მოდიფიკაციით.
ამ მორალური კლასიფიკაციების საფუძველზე, ორივე მხარე აგებს ხსნისა და დაკნინების ნარატივებს, რომელთა სუბიექტი ორივე შემთხვევაში ეგვპიტეა. (საინტერესო დეტალი: პროტესტანტების თხრობაში მუბარაქი და მისი რეჟიმის წარმომადგენლები წარმოჩინდებიან, როგორც მთავარი პრობლემა ათასწლოვანი ეგვიპტური ისტორიის მანძილზე). ამის შემდეგი ნაბიჯი ამ საზრისებისა და ღირებულებების დადგმაა, რასაც პროტესტანტები ახერხებენ მათ მიერ დაკავებულ ტაჰრირის მოედანზე – დემონსტრაციებით, ნიშნებით, წარმოთქმული სიტყვებით და ა. შ.
ალექსანდერი შორსაა გულუბრყვილობისგან. მას ესმის, რომ მთელ ამ სიმბოლურ ბრძოლას არა უბრალოდ ორგანიზატორები სჭირდება, არამედ – გარკვეულწილად მანიპულატორებიც. მაგრამ არის წიგნში ადგილები, სადაც მეჩვენება, რომ მისი “ლიბერალური აჯენდა” (ამერიკული აზრით) მძლავრობს. ტექსტის ცენტრალური თეზისი რომ ავიღოთ, რომელიც ბინარულ მორალურ კლასიფიკაციას ეხება, ალექსანდერი, როგორც მეცნიერი, დამაჯერებლად აჩვენებს, რომ რეჟიმის მომხრეებისა და რეჟიმის მოწინააღმდეგეების მოდელები ერთმანეთისგან არ განსხვავდება. ორივე ბანაკი იყენებს ბინარულ, ორობით მოდელს, რომლის მიხედვითაც ერთ მხარესაა საკრალურობა და სიწმინდე, ხოლო მეორე მხარეს – პროფანულობა და დაბინძურების საფრთხე. მაგრამ ამ შემთხვევაში ხომ არაა საჭირო მეტი სკეპტიციზმი და დისტანცია იმ პროცესების აღწერისას, რომლებსაც ეძღვნება წიგნი? პროცესები, რომლებიც ეგვიპტეში წიგნის გამოქვეყნების შემდეგ ვითარდება, ნამდვილად იძლევა ამის საფუძველს.
ასეა თუ ისე, ფაქტი ერთია – როგორც ტოდი, ასევე ალექსანდერი ოპტიმისტურად არიან განწყობილნი არაბული რევოლუციების მომავლის მიმართ. იგივე ეხება მესამე წიგნის ავტორს, რომელიც შემდეგში უნდა განვიხილოთ.
„არაბული რევოლუცია.
ათი ლექცია დემოკრატიული ამბოხის შესახებ”
პარიზი. 2011
ფილიუ ახლო აღმოსავლეთის სპეციალისტია. მას ეკუთვნის მონოგრაფიები ალ-ყაიდისა და ჯიჰადის შესახებ. ამიტომ მისი წიგნი უნდა გამოირჩეოდეს ანალიზის სიღრმითა და, სავარაუდოდ, ისეთ ინტუიციებს გვთავაზობდეს მასალაში, რომელთა აღმოჩენა არასპეციალისტებისათვის შეუძლებელი იქნებოდა.
ამ მხრივ ოდნავი იმედგაცრუება გველის. ფილიუ წიგნში თავის ათ ლექციას, ასე ვთქვათ, ათი გაკვეთილის სახით იძლევა – თითოეული ჩამოყალიბებულია თხრობითი წინადადების სახით, რაც საკმაოდ უჩვეულოა. სამაგიეროდ თავად წინადადებების შინაარსი არაა ორიგინალური და მათ ბევრ სხვა ავტორთან გადავაწყდებით, ვინც არაბული რევოლუციების თემაზე წერდა პრესასა თუ სპეციალიზებულ ჟურნალებში.
აი, არაბული გაზაფხულის ეს ლექცია-გაკვეთილებიც: ა) „არაბები არ არიან გამონაკლისი” – იგულისხმება, რომ დემოკრატიის ძახილი ახლო აღმოსავლეთშიც ისე აღწევს, როგორც სხვაგან; ბ) „მუსლიმები მხოლოდ მუსლიმები არ არიან” – იგულისხმება, რომ რევოლუციებს უკან სხვა, ბევრად მნიშვნელოვანი ფაქტორები დგას, ვიდრე რელიგიაა; გ) „ახალგაზრდები ფრონტის წინა ხაზზე არიან”; დ) „სოციალურ ქსელებს გაზაფხული არ მოჰყავთ”; ე) „ულიდეროდ შეიძლება გამარჯვება”; ვ) „დემოკრატიის ალტერნატივა ქაოსია”; ზ) „ისლამისტები კედელთან არიან მიყენებულნი”– იგულისხმება, რომ მათ უნდა მიიღონ პლურალიზმის ფაქტი, რადგან ისინი ვერ აკონტროლებენ რევოლუციის პროგრამას; თ) „ჯიჰადისტები დიქტატორებზე მეტად არ აინტერესებთ” – იგულისხმება ის, რომ ავტოკრატიათა დაცემას ტერორიზმის მიმზიდველობაც ეწირება მსხვერპლად; ი) „პალესტინა ისევ გულშია” – იგულისხმება, რომ არაბულ სამყაროს არც რევოლუციების მერე დაავიწყდება ღაზის პრობლემა; კ) „რენესანსი დომინოს პარტია არაა” – იგულისხმება, რომ რევოლუციები არაბული სამყაროს აღორძინებას მოასწავებს და არა – „ვირუსს”, რომელიც ერთი ქვეყნიდან მეორეზე გადადის.
რა შეიძლება ითქვას ამ ათი გაკვეთილის შესახებ? როგორც მინიმუმ, ის, რომ თითქმის ყველა მათგანი ძალიან ოპტიმისტურია, ზედმეტად ოპტიმისტურიც კი. ეს ცნობილი ფაქტია პოლიტიკის მეცნიერებაში – ანალიტიკოსები ერთი კონკრეტული მოვლენის გავლენის ქვეშ ექცევიან და თეორიებსაც ხშირად ერთ მოვლენაზე აგებენ. ასე იქცა 1989 წელი ისტორიის დასასრულის თარიღად, 2001 წელი – ტერორიზმის ეპოქის დასაწყისად, 2011 წელი – არაბული სამყაროს გამოღვიძების თარიღად; ეს ტენდენცია გაგრძელდება – თუ არაბული რევოლუციების შედეგი ისეთი კეთილისმყოფელი არ იქნა, როგორსაც ელოდნენ, თამამად შეგვიძლია ვიწინასწარმეტყველოთ სტატიებისა და წიგნების ახალი ნაკადი იმის შესახებ, როგორ არ ამართლებს ზოგადად რევოლუციები.
ეს პოლიტიკური მეცნიერების და, ზოგადად, ადამიანის შესახებ ცოდნის ნაკლია. მაგრამ ასევე იმის თვალნათელი დადასტურებაა, რომ თავისუფლების წინააღმდეგ ჯერ არავის უთქვამს დასკვნითი სიტყვა, არავის აღმოუჩენია საბოლოო კანონი, რომელიც საზოგადოების განვითარების აუცილებელ გზას აღწერდა; ეს ნიშნავს, რომ ჯერ კიდევ არავის უარუყვია ის აზრი, რომ ადამიანები თავისუფალნი არიან, აკეთონ ისტორია, თუმცა, რასაკვირველია, არა მხოლოდ საკუთარი ნება-სურვილის მიხედვით.
პათოსით რომ არ მომიხდეს დასრულება, ერთ საყურადღებო ფაქტს მივაპყრობ ყურადღებას: ყველა არაბულ რეჟიმს, რომელიც დაემხო თუ შეირყა 2011 წელს, სინამდვილეში ერთი მნიშვნელოვანი ნიშანი აერთიანებდა. თითოეული მათგანის საწყისი ლეგიტიმურობა ეყრდნობოდა მოდერნიზაციის იდეას, მაგრამ თითოეული მათგანი საბოლოოდ – რამდენიმე ათწლეულის ისტორიის შემდეგ – გადაგვარდა სულთანისტურ რეჟიმად. სულთანისტური რეჟიმი პოლიტოლოგიურ ლიტერატურაში განისაზღვრება, როგორც პოლიტიკური მოწყობა, რომელშიც კერძო და საჯარო არაა გამიჯნული, არსებობს ოჯახური ძალაუფლება და დინასტიური მემკვიდრეობა, ეკონომიკური წარმატება დაკავშირებულია მმართველთან პირად ურთიერთობაზე და მმართველი იქცევა მხოლოდ საკუთარი ნება-სურვილის შესაბამისად, უპიროვნო მიზნებისა და რაციონალური იდეოლოგიის ქონის გარეშე. ტუნისის, ეგვიპტისა და სირიის რეჟიმები ბოლო წლებში უფრო და უფრო ინტენსიურად აჩვენებდნენ ყველა ამ ნიშანს, რაც მათი დელეგიტიმირების საფუძვლად იქცა. ჩემ მიერ განხილული სამივე წიგნი უგულებელყოფს ამ ძალიან მნიშვნელოვან პოლიტიკურ ფაქტორს. არადა, მის გარეშე ან მხოლოდ უზოგადეს ტენდენციებზე საუბარი მოგვიხდება, რომლებიც კონკრეტულ ხდომილებებზე ბევრს არაფერს გვეუბნება, ანაც – ძალიან კონკრეტული საზრისებისა და სიმბოლური კონსტრუქციების შესწავლა, იმისი ახსნის გარეშე, რატომ იყვნენ ეს უკანასკნელნი წარმატებულნი ზოგიერთ ქვეყანაში და წარუმატებელნი – სხვაგან.
