ვარდების რევოლუციის შემდეგ, ისევე როგორც ამ დღეებში, ძალიან ბევრ ჟურნალისტს ვესაუბრებოდი. მახსოვს როიტერის კორესპონდენტის შეკითხვა: რას ფიქრობთ, მომავალში რა იქნება სააკაშვილის წარმატების საუკეთესო მაჩვენებელი? რის მიხედვით ვიტყვით, რომ ვარდების რევოლუციამ რეალური პროგრესი მოიტანა? მაშინ ასე ვუპასუხე: ინდიკატორი იქნება ის მომენტი, როდესაც მიხეილ სააკაშვილი მშვიდად და პირზე ღიმილით გადასცემს ძალაუფლებას თავის მემკვიდრეს.
დემოკრატიის ელემენტარული ტესტი
როდესაც 2012 წლის 2 ოქტომბერს პრეზიდენტმა განცხადება გააკეთა, მას დიდად მომღიმარი სახე არ ჰქონია. არც მისი მოწინააღმდეგისთვის, ბიძინა ივანიშვილისთვის, ან მისი პარტიისთვის, მიულოცავს გამარჯვება. მაგრამ ის, რაც მან გააკეთა, მაინც გარღვევა იყო საქართველოს ისტორიაში. არჩევნების მეორე დღეს, როგორც კი ძირითადი შედეგი ნათელი გახდა, მან მშვიდად და ზედმეტი პათეტიკის გარეშე აღიარა წაგება. რაც არანაკლებ მნიშვნელოვანია, მან გამოხატა მზაობა, ხელი არ შეეშალა ახალი საპარლამენტო უმრავლესობისთვის მინისტრთა კაბინეტის შექმნაში, თუმცა არსებული კონსტიტუცია ამის საშუალებას აძლევდა. ამ დღეს ჩვენ ევროპული ტიპის დემოკრატიული ლიდერი ვნახეთ.
ნიშნავს თუ არა ეს, რომ მორჩა, ახლა უკვე ნამდვილი დემოკრატია ვართ? სამწუხაროდ, არა. ფორმალური კრიტერიუმით, რომელიც ამერიკელ პოლიტოლოგს სემუელ ჰანტინგტონს ეკუთვნის და ბევრი მისი კოლეგა იზიარებს, დემოკრატია მყარად ჩაითვლება, როდესაც ხელისუფლება ორჯერ კანონიერად შეიცვლება ისე, რომ შუალედში არ მოხდება სახელმწიფო გადატრიალება ან რევოლუცია. ასე რომ, დემოკრატიის სიმყარის მისაღწევად იმ მომენტს უნდა მოვუცადოთ, როდესაც უკვე ქართული ოცნება წააგებს არჩევნებს და ხელისუფლებას ოპოზიციურ ძალას გადაულოცავს (თუნდაც ისევ ნაციონალურ მოძრაობას, ან ვინმე სხვას).
მაგრამ მომხდარი საშუალებას გვაძლევს ვთქვათ, რომ ვარდების რევოლუციის მიღწევებს შეადგენს არა მხოლოდ უფრო ეფექტურად აკრეფილი გადასახადები, მასობრივი კორუფციის დაძლევა, დაგებული გზები და ა.შ., არამედ წინსვლა დემოკრატიული განვითარების თვალსაზრისითაც.
შეეწირა თუ არა დემოკრატია მოდერნიზაციას?
ჯერ კიდევ ცოტა ხნის წინ სერიოზული მკვლევრების უმრავლესობა ფიქრობდა, რომ „ვარდების რევოლუცია” იყო გარღვევა მოდერნიზაციის, მაგრამ არა დემოკრატიის კუთხით, ან – უფრო რადიკალური ფორმულირებით – დემოკრატია შეეწირა მოდერნიზაციას. ეს უკანასკნელი საკმაოდ ზოგადი და ბუნდოვანი ცნებაა, რომელშიც მრავალი რამ იგულისხმება: ქმედუნარიანი სახელმწიფო მანქანის შექმნა, რომლის მოხელეები ხელფასისთვის მუშაობენ და არა ქრთამისთვის, და მოქალაქეებისთვის სასარგებლო საქმეებს აკეთებენ; მერიტოკრატიის გავრცელება, როდესაც ადამიანი მისი უნარებით და საქმით ფასდება და არა გვარიშვილობით; ერის სამოქალაქო გაგება, როდესაც სხვადასხვა წარმომავლობის და რელიგიის ადამიანი თანაბრადაა მიღებული საზოგადოებაში; ეკონომიკის ლიბერალურ რელსებზე გადაყვანა და ა.შ.
ეს არ ნიშნავს, რომ თუნდაც ამ მხრივ ვარდების ხელისუფლების მიღწევები კამათს არ ექვემდებარება – მაგრამ ცხადია, რომ საქართველომ თვისობრივი ნახტომი გააკეთა. სააკაშვილმა საქართველო ჩაიბარა როგორც შუასაუკუნეობრივი ან აფრიკული ტიპის სახელმწიფო (გააჩნია, დროითი მეტაფორა გვირჩევნია თუ სივრცითი) და ის თანამედროვე დასავლური ტიპის პოლიტიკურ ერთეულად აქცია.
თუმცა, აქცია კი? ოპონენტების ძირითადი არგუმენტი ის იყო, რომ დასავლური ტიპის სახელმწიფო დემოკრატიული უნდა იყოს, საქართველო კი ამ კრიტერიუმს არ აკმაყოფილებს. მეტიც: რაკი სააკაშვილის და მისი გარემოცვის ხელში მეტი ძალაუფლება იყო თავმოყრილი, ვიდრე თუნდაც შევარდნაძეს ჰქონდა, ესე იგი, დემოკრატიის თვალსაზრისით უკან გადავდგით ნაბიჯი. ამას ამბობდნენ ხელისუფლების ქართველი ოპონენტებიც და ზოგი დასავლელი მკვლევარიც.
2012 წლის არჩევნები სერიოზულად შეცვლის ამ შეფასებას. ეს არ ნიშნავს, რომ სააკაშვილს აღარავინ გაუხსენებს ძველ „ცოდვებს”: ძალაუფლების ვიწრო ჯგუფში კონცენტრაციას, კონსტიტუციის ზედმეტად ხშირ და ადვილ ცვლას, შერჩევით სამართალს, საჯარო სამსახურის პოლიტიკურ რესურსად გამოყენებას და ა.შ. ცხადია, სააკაშვილის საქართველო შორს იყო დემოკრატიის იდეალისგან, მაგრამ როცა პროგრესს ვზომავთ, შედარებით საზომებს ვიყენებთ და არა აბსოლუტურს. პროგრესს კი ამ შემთხვევაში აქვს ნათელი და გაზომვადი ინდიკატორი: განსხვავება 2003 წლის ვარდების რევოლუციასა და 2012 წლის ოქტომბრის არჩევნებს შორის, ანუ ხელისუფლების რევოლუციურ და კონსტიტუციურ ცვლას შორის.
ხელისუფლება შეიცვალა თუ ხალხი?
კონკრეტულად რამ განაპირობა ეს განსხვავება? 2003-ში ხელისუფლება უფრო სუსტი და არაპოპულარული იყო, ვიდრე 2012-ში. მის მიმართ აგრესია მაშინაც იყო და ახლაც, მაგრამ ანგარიშსწორების და შურისძიების დაპირებები 2012 წელს გაცილებით უფრო მკვეთრად ისმოდა – შესაბამისად, სააკაშვილის ხელისუფლებას, სულ მცირე, არანაკლები მოტივი ჰქონდა, ყველანაირი მეთოდებით დაეცვა თავისი მდგომარეობა. განსხვავებით 2003 წლისგან, მას ქმედუნარიანი და ერთგული ძალოვანი სტრუქტურები ჰყავდა. ასე რომ, 2012-ის ხელისუფლებას ობიექტურად არ ჰქონია მეტი საფუძველი, ნებაყოფლობით დაეთმო საზოგადოების უმრავლესობისთვის.
შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ განსხვავება თვითონ ხელისუფლებაშია. ვიმეორებ, ამ ცხრა წლის მანძილზე მის მიმართ არაერთი საყვედური გამოთქმულა დემოკრატიის სტანდარტების თვალსაზრისით და ერთ-ერთი ასეთი კრიტიკოსი მეც ვიყავი. მაგრამ ფაქტია: კრიტიკულ მომენტში, როცა ხელისუფლებამ დაინახა, რომ ხალხის უმრავლესობის ნება მისი საწინააღმდეგოა, მან დემოკრატიული წესების ფარგლებში იმოქმედა. ეს არ ნიშნავს, რომ მის წევრებს სხვაზე ნაკლებ უყვართ ძალაუფლება: მაგრამ ვარდების რევოლუციის შემდეგ მოსული ახალი პოლიტიკური ელიტა, რომელმაც თავის ძირითად მიზნად საქართველოს ევროპაში შეყვანა გამოაცხადა და ამ ხედვის მხარდამჭერებს ეყრდნობოდა, აშკარად ვერ გადაუხვევდა დემოკრატიის პრინციპებს.
იქნებ საზოგადოება შეიცვალა, და ეს ხსნის განსხვავებას? ამის გაზომვა უფრო რთულია, მაგრამ ორი მომენტი შემიძლია გამოვყო. ბოლო წლებში დემოკრატიის და ადამიანის უფლებების ღირებულებებმა უფრო გადაინაცვლა საზოგადოებრივი ინტერესის ცენტრში. ამას არასაკმარისად ასახავდა საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვები, რომელთაც ხელისუფლება, როგორც ჩანს, ზედმეტად ენდო. 2003 წელს ხალხი ქუჩაში უშუალოდ გაყალბებული არჩევნების გამო გამოვიდა, მაგრამ ზოგადად მაშინ სხვა საკითხები უფრო აწუხებდა: უშუქობა, გაუცემელი პენსიები, წესად ქცეული კორუფცია, ზოგადად, ხელისუფლების უმაქნისობა. 2012 წლის არჩევნების ბედი კი, საბოლოოდ, ციხეში პატიმრების მიმართ ცუდი მოპყრობის საკითხმა გადაწყვიტა.
ცხადია, ეს პრობლემა ხელისუფლების ბრალი იყო და შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ის სამართლიანად დაისაჯა მისი უგულებელყოფისთვის. მაგრამ ის, რომ ხელისუფლების შეცვლაში ასეთმა საკითხმა ითამაშა დიდი როლი, უკვე ნიშნავს, რომ საზოგადოების პრიორიტეტები შეიცვალა. შესაძლოა, იმიტომაც, რომ ვარდების რევოლუციის დროინდელი პრობლემები ხელისუფლებამ უკვე გადაწყვიტა და ამ ფაქტის ხშირი შეხსენება ბევრ ადამიანს აღიზიანებდა კიდეც. ცხადია, სიღარიბის და უმუშევრობის პრობლემები დარჩა, რის გამოც ოპოზიცია და ხელისუფლება სოციალურ-პოპულისტური დაპირებებით ეჯიბრებოდნენ ერთმანეთს. მაგრამ საბოლოოდ არჩევნების ბედი ადამიანის უფლებების საკითხმა გადაწყვიტა. ამისთვის ხელისუფლება აშკარად მოუმზადებელი აღმოჩნდა, მაგრამ თავად დღის წესრიგის შეცვლა მისი ირიბი დამსახურებაც იყო.
მეორე განსხვავება აშკარად არ არის დღევანდელი საზოგადოების სასარგებლო: მისი გააქტიურება საბოლოოდ ერთი ადამიანის ფულის წყალობით მოხდა. 2003-შიც იყო საუბარი ამერიკელი მილიარდერის ჯორჯ სოროსის ნახევრადმისტიკურ როლზე: მაგრამ თვალნათლივია, რომ ფულის როლს მაშინ და დღეს ვერ შევადარებთ. ცხადია, ფულით ყველაფერს ვერ იყიდი: საზოგადოებაში სერიოზული უკმაყოფილება არსებობდა. მაგრამ მისი მობილიზაცია და, საბოლოოდ, „ცოცხების სკანდალის” გამოყენებით არანორმალური ემოციური ფონის შექმნა სწორედ ფინანსური მანიპულაციებით მოხდა.
პერსპექტივა
არჩევნებში დამარცხებამ რეტროსპექტულად გამოასწორა მიხეილ სააკაშვილის, როგორც დემოკრატიული ლიდერის იმიჯი და განამტკიცა წარმოდგენა საქართველოზე, როგორც რეგიონულ ლიდერზე დემოკრატიის განვითარების დარგში. მაგრამ გახდის ეს ქვეყანას უფრო დემოკრატიულად გრძელვადიან პერსპექტივაში? თუ უკრაინული ვარიანტი გველის: პრეზიდენტმა იუშჩენკომ დაამტკიცა თავისი დემოკრატობა იმით, რომ არჩევნები წააგო, მაგრამ მისმა მემკვიდრე იანუკოვიჩმა ქვეყანა ავტორიტარიზმისკენ წაიყვანა. რა მოხდება საქართველოში? ეს ჯერ არ ვიცით.
