სახელმწიფო და რელიგიები, ლიბერალიზმი და დემოკრატია

როგორ უნდა იყოს?

დავიწყებ ნორმატული ლიბერალური იდეის ფორმულირებით. თავისუფალ ქვეყანაში რელიგიური რწმენა ინდივიდის კერძო საქმეა. სახელმწიფოს არ უნდა ესაქმებოდეს, რისი სწამს მის რიგით მოქალაქეს, თუ მისი რწმენის გამოხატვები პირდაპირ საფრთხეს არ უქმნის სხვა ადამიანებს. მეორე მხრივ, ინდივიდებმა არ უნდა მოსთხოვონ სახელმწიფოს, მათ რელიგიას რაიმე უპირატესობა მიანიჭონ სხვებთან შედარებით.

ამ პრინციპის სამართლებრივი გამოხატულებაა ის, რომ სახელმწიფოს თვალში რელიგიური გაერთიანებები (ეკლესიები) სხვა არაფერია, თუ არა მოქალაქეთა კერძო არაკომერციული გაერთიანებები – რაღაც იმის მსგავსი, რასაც დღეს „არასამთავრობო ორგანიზაციებს” ვუწოდებთ. სახელმწიფო მხოლოდ არეგისტრირებს მათ (თუ ეს სურთ), რომ ქონების ფლობის და ბანკში ანგარიშის გახსნის საშუალება ჰქონდეთ, სხვა მხრივ კი არ ესაქმება, რას გააკეთებენ.

ლიბერალური პრინციპის პრაქტიკული ღირებულება

ეს ნორმატული წარმოდგენა კაცობრიობის კონკრეტული გამოცდილებიდან მომდინარეობს და ემსახურება ორ მიზანს: მშვიდობას და ადამიანის უფლებების დაცვას. შუა საუკუნეებში, განსაკუთრებით კათოლიციზმსა და პროტესტანტიზმს შორის მეტოქეობის ფონზე, სწორედ რელიგია იყო ომების მთავარი მიზეზი. თუ რელიგიას და პოლიტიკას ერთმანეთს დავაშორებთ, ფიქრობდნენ ევროპელი მოაზროვნეები, მშვიდობას მეტი შანსი ექნება.

ადამიანის უფლებების დაცვას სახელმწიფოს და რელიგიის განცალკევება იმიტომ სჭირდება, რომ სახელმწიფოს რომელიმე ეკლესიასთან გადაბმულობა სხვა რელიგიური მრწამსის მქონე ადამიანებს მეორეხარისხოვან მოქალაქეებად აქცევს და მათ ჩაგვრას აძლევს ბიძგს. თუ სახელმწიფო რელიგიურად ნეიტრალურია, ასეთი ჩაგვრის ალბათობა მცირდება.

გამოცდილებამ აჩვენა, რომ ეს გამიჯვნა მუშაობს (თუმცა სრულყოფილად თითქმის არსად ხორციელდება – ამაზე ქვემოთ). ლიბერალურ ქვეყნებს შორის ნამდვილად სუფევს მშვიდობა, ხოლო ერთი მხრივ ომის და არასტაბილურობის, მეორე მხრივ კი ადამიანების ჩაგვრის ცენტრები უფრო იქ არის, სადაც სახელმწიფოს და რელიგიის გამიჯვნის იდეას არ ეთანხმებიან (ასეთი ისლამური სამყაროს ნაწილია).

უკანდახევა ლიბერალურ პრინციპთან შედარებით?

5 ივლისს საქართველოს პარლამენტმა მიიღო გადაწყვეტილება, რომელიც აშკარად ეწინააღმდეგება ამ პრინციპს. მის თანახმად, ზოგიერთ რელიგიურ გაერთიანებას შეუძლია „საჯარო სამართლის იურიდიული პირი” გახდეს. თუ რას ნიშნავს ეს, რიგითი ადამიანისთვის ცხადი არ არის. შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ეს არის ორგანიზაცია, რომელიც თავისი სტატუსით მიახლოებულია სახელმწიფოსთან, მაგრამ მთლად სახელმწიფოც არ არის. მაგალითად, ასეთია ეროვნული საგამოცდო ცენტრი, რომელიც ამ დღეებში ეროვნულ გამოცდებს ატარებს. აღვიქვამთ მას, როგორც არასახელმწიფოს?

სიზუსტისთვის უნდა ვთქვა, რომ ეს შედარებაც არ არის მთლად სამართლიანი, რადგან, კანონის შესწორებების თანახმად, საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სტატუსით რეგისტრირებულ რელიგიურ გაერთიანებებზე არ გავრცელდება საჯარო სამართლის იურიდიული პირის შესახებ საქართველოს კანონი, ხოლო მათი რეგისტრაცია მოხდება არასამეწარმეო პირების (ანუ „ენჯიოების”) რეგისტრაციისთვის დადგენილი წესით. ეს კიდევ უფრო ბუნდოვანს ხდის, პრაქტიკულად რას ნიშნავს ამ შემთხვევაში „საჯარო სამართლის იურიდიული პირი”.

ასეთი სტატუსის მოპოვება არ იქნება შესაძლებელი ნებისმიერი რელიგიური გაერთიანებისთვის, ვინც კანონს არ არღვევს და შესაბამის უწყებაში საჭირო დოკუმენტაციას წარადგენს: ის მისაწვდომია მხოლოდ „საქართველოსთან ისტორიული კავშირის მქონე” რელიგიური გაერთიანებებისთვის. რას ნიშნავს „ისტორიული კავშირის ქონა”, შესაბამისი სახელმწიფო უწყება დაადგენს.

ამგვარად, პრობლემა ორგვარია. ერთი მხრივ, რაკი სახელმწიფო რელიგიურ გაერთიანებებს კვაზისახელმწიფო გაერთიანებებად აქცევს, ეს შეიძლება ნიშნავდეს, რომ ის უფრო მეტად ჩაყოფს ცხვირს მათ საქმეებში. უფრო მნიშვნელოვანი კი ისაა, რომ მას საშუალება ეძლევა, საკმაოდ ბუნდოვანი კრიტერიუმის მიხედვით გადაწყვიტოს, რომელ რელიგიურ გაერთიანებას მისცეს უფრო მაღალი სტატუსი. ესე იგი, რელიგიური გაერთიანებები კანონის წინაშე თანასწორნი ვეღარ იქნებიან.

პოლიტიკური კონტექსტი

ლიბერალები გაბრაზებულები უნდა ვიყოთ, ხომ? შესაძლოა. თუმცა, პოლიტიკური აზრით, ლიბერალების პროტესტს ამ შემთხვევაში მნიშვნელობა არა აქვს. პოლიტიკურად მნიშვნელოვანი პროტესტი სულ სხვა მხრიდან მოდის: ესაა მართლმადიდებელი ეკლესია, აგრეთვე მისი მხარდამჭერები თუ ისინი, ვინც ეკლესიის სახელით პოლიტიკურ ქულებს იწერს. მათი მოტივია არა ლიბერალური პრინციპების დაცვა, არამედ ის, რომ, მათი აზრით, ახალი კანონი რაღაცნაირად ლახავს მართლმადიდებლური ეკლესიის ინტერესებს.

აი ამ კონტექსტში დავსვათ კითხვა: უნდა ჩაითვალოს თუ არა საქართველოს პარლამენტის 5 ივლისის გადაწყვეტილება უკანგადადგმულ ნაბიჯად არსებულ მდგომარეობასთან შედარებით? ჩემი პასუხია: კი და არა. თუ რატომ – კი, ეს წინა მონაკვეთში ავხსენი. თუ რატომ – არა, ახლა შევეცდები ავხსნა. დავიწყებ არსებული მდგომარეობის დახასიათებით.

დღევანდელი მდგომარეობა: ამერიკული მოდელი?

აქამდე რელიგიურ გაერთიანებებს შეეძლოთ, რეგისტრაცია გაევლოთ როგორც მოქალაქეთა კერძო გაერთიანებებს. შემთხვევითი არ არის, რომ კანონის შესწორებები, რომლებმაც ეს სრულიად ცხადი გახადა, 2004 წელს, ვარდების რევოლუციის შემდეგ შევიდა. ეს ის წელია, როდესაც ახალი ლიბერალური საქართველოს მამებს სწორედ მათი პრინციპების შესაბამისი ცვლილებები შეჰქონდათ კანონმდებლობაში.

ეს მიდგომა შედარებით ახლოსაა ამერიკულთან, სადაც ეკლესიისა და სახელმწიფოს გამიჯვნის პრინციპი უფრო თანმიმდევრულად ხორციელდება, მაგრამ არ ჰგავს მრავალი ძველი ევროპული დემოკრატიის პრაქტიკას. აქ ტრადიციულ ეკლესიებს ძლიერი ლობისტები ჰყავთ, მათ შორის წამყვანი პოლიტიკური პარტიების სახით, ხოლო ურთიერთობები ძირითად კონფესიებს შორის ისტორიულად კონფლიქტურია. ამიტომ ზოგ ქვეყანაში ტრადიციულად დომინანტურ ეკლესიას სახელმწიფო სტატუსი აქვს, ხოლო ზოგი სხვა კონფესია სახელმწიფოს მიერ აღიარებული და დაცულია. 5 ივლისის გადაწყვეტილება ამ ევროპული ქვეყნების სიტუაციასთან გვაახლოებს. ამავე დროს, ის გვამსგავსებს ბევრ პოსტსაბჭოთა ქვეყანას, მაგალითად, რუსეთს, სადაც კანონმდებლობა კონფესიებს ერთმანეთისგან არჩევს და უპირატესობას ე. წ. ისტორიულ ეკლესიებს ანიჭებს.

თუმცა, ფორმალური მსგავსება ან განსხვავება აზრიანია მხოლოდ ქვეყნის ზოგად კონტექსტში. თუ ინგლისში ან ნორვეგიაში სახელმწიფო ეკლესიები არსებობს, ეს არ ნიშნავს, რომ მათ გავლენა აქვთ სახელმწიფო პოლიტიკაზე ან სახელმწიფო კარნახობს, რა გააკეთონ. პოსტსაბჭოთა გარემოში სხვაგვარადაა საქმე.

დღევანდელი მდგომარეობა: კვაზისახელმწიფო ეკლესია

ჩვენი კანონმდებლობის მსგავსება ამერიკულთან მხოლოდ ილუზორული იყო და ამას ერთი გამოკვეთილი მიზეზი აქვს: 2002 წლის კონსტიტუციური შეთანხმება სახელმწიფოსა და მართლმადიდებულ ეკლესიას შორის, ანუ კონკორდატი. ამ აქტით დადგინდა, რომ ეს ეკლესია კანონზე მაღლა დგას, თუნდაც იმ თვალსაზრისით, რომ საკონსტიტუციო შეთანხმება თავისი სტატუსით თავად კონსტიტუციას აღემატება. ეს უკანასკნელი უნდა მოვიდეს შესაბამისობაში პირველთან და არა პირიქით.

შეგვიძლია ვიდაოთ, რომ ამით პრაქტიკულად არ იზღუდება იმ მოქალაქეთა უფლებები, ვინც სხვა კონფესიებს მიეკუთვნება. თუ კანონი ხელს არ უშლის ადამიანს, შექმნას რელიგიური გაერთიანება, მისი სახელით სალოცავი ააშენოს და ა.შ., რაშია პრობლემა? მერე რა, რომ ინგლისში ან ნორვეგიაში სახელმწიფო ეკლესიები არსებობს: მთავარია, რომ სხვა კონფესიების ადამიანების მიერ მათი რელიგიური მოთხოვნილებების რეალიზაცია არაფრით იზღუდება.

ჭეშმარიტად. მაგრამ ჩვენს კონკრეტულ კონტექსტში, კონკორდატმა საზოგადოების დიდ ნაწილში განამტკიცა რწმენა, რომ მართლმადიდებლური ეკლესიის საპატრიარქო იგივე რელიგიის სამინისტროა, ანუ მას ყველა რელიგიის საქმე ეხება. მაგალითად, მას უნდა ჰკითხო აზრი, აშენდეს თუ არა რომელიმე ქალაქში კათოლიკური ეკლესია. კონკორდატის ტექსტში ასეთი რამ არსად წერია, მაგრამ მისი მიღების ფაქტი და ზეკონსტიტუციური სტატუსი ასეთი ინტერპრეტაციისკენ უბიძგებს მრავალ ადამიანს (მათ შორის ხელისუფლებაში).

წუხილი სტატუსის გამო

სიტყვა „სტატუსი” თავისთავად მიანიშნებს, რომ საქმე უფრო სიმბოლურ სფეროს ეხება, ვიდრე მატერიალურს. რაც არ ნიშნავს, რომ ის ნაკლებად მნიშვნელოვანია: როგორც გერმანელი ფილოსოფოსი კასირერი ამბობდა, ადამიანი „სიმბოლური ცხოველია”. ის სტატუსის გულისთვის უფრო გაწირავს თავს, ვიდრე მატერიალური ინტერესებისთვის.

მადლობა ღმერთს, ჩვენს შემთხვევაში თავის გაწირვამდე (ანუ მწვავე კონფლიქტამდე) არ მისულა საქმე, მაგრამ ზოგიერთი რელიგიური კონფესია – პირველ რიგში, სომხური სამოციქულო და კათოლიკური – დამცირებად განიცდიდა იმას, რომ „ენჯიოს” სტატუსს სთავაზობდნენ. ორივე შემთხვევაში, ეს პოლიტიკურ პრობლემად იქცა, რადგან სომხური ეკლესია და სომხური სახელმწიფო ერთმანეთზეა გადაჯაჭვული, ხოლო კათოლიკური ეკლესია თავისთავად დიდი ძალაა და მისი აზრი მნიშვნელოვანია ქვეყნის პრესტიჟისთვის.

რა მოტივები ედგა უკან ამ ორი ეკლესიის „მოთაკილეობას”, გადამწყვეტი არ არის. მე რომ მკითხო, რატომ არ უნდა ყოფილიყო მათთვის ადეკვატური კერძო არასამეწარმეო პირის სტატუსით რეგისტრაცია? მაგრამ ამ თავისთავად სრულიად სწორი პოზიციის დაცვას კონკორდატის პრეცედენტი აძნელებდა. უკმაყოფილო ეკლესიები დაახლოებით ასეთ რამეს ამბობდნენ: „კი ბატონო, არ ვეჯიბრებით საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიას, თქვენთან მისი როლი და ადგილი განსაკუთრებულია. მაგრამ თუ მას ამხელა სტატუსს ანიჭებთ, ჩვენ რატომ უნდა დავჯერდეთ ‘ენჯიოშნიკობას’? ცოტა მიახლოებული მაინც მოგვეცით!” საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სტატუსი (მხოლოდ ღმერთმა იცის, რას ნიშნავს მისი მიღება პრაქტიკულად) ასე თუ ისე მისაღები სიმბოლური კომპრომისი შეიძლება იყოს.

არსებული ვითარება, როდესაც ერთი ეკლესია (რომელსაც, 2002 წლის აღწერის მონაცემებით, მოსახლეობის თითქმის 84 პროცენტი აკუთვნებს თავს) დე ფაქტო სახელმწიფოებრივი სტატუსით სარგებლობს, ხოლო სხვების მიმართ თანმიმდევრულად ლიბერალური პრინციპი ხორციელდება, ვერაფრით ჩაითვლება დამაკმაყოფილებლად, იმიტომ რომ ის – სიმბოლურ დონეზე მაინც – ვერ უზრუნველყოფს კანონის წინაშე თანასწორობას. რამდენად ღირებულია ის, რომ კათოლიკე და ორმოცდაათიანელი თანასწორია კანონის წინაშე, თუ ყველა მათგანი მეორეხარისხოვნად თვლის თავს ერთ ძირითად ეკლესიასთან შედარებით?

პრეცედენტი სახელმწიფოსა და დომინანტურ ეკლესიას შორის ურთიერთობაში

5 ივლისის გადაწყვეტილება არ შეესაბამება სახელმწიფოსა და რელიგიებს შორის ურთიერთობის ლიბერალურ პრინციპს მისი წმინდა სახით. მაგრამ საქართველოში ამ პრინციპის სიწმინდე კონკორდატმა დიდი ხანია შელახა. ერთხელ დაკარგული სიწმინდის დაბრუნება კი, მოგეხსენებათ, შეუძლებელია.

არსებულ კონტექსტში საქართველოს პარლამენტის გადაწყვეტილება მნიშვნელოვან პრეცედენტს ქმნის. ეს ფაქტობრივად პირველი შემთხვევაა, როდესაც ხელისუფლებამ მიიღო მნიშვნელოვანი პოლიტიკური გადაწყვეტილება რელიგიასთან დაკავშირებულ საკითხში მართლმადიდებლური ეკლესიის აშკარად გამოხატული ოპოზიციის ფონზე. ამით ხელისუფლებამ უთხრა საპატრიარქოს, რომ ის არ არის რელიგიის სამინისტრო: ურთიერთობა სახელმწიფოსა და სხვა რელიგიურ კონფესიებს შორის მას, უბრალოდ, არ ეხება. 2002 წლის საკონსტიტუციო შეთანხმება მართლმადიდებლური ეკლესიის განსაკუთრებულ სტატუსს ამკვიდრებს და ხელისუფლება ვალდებულია მას პატივი სცეს. მაგრამ ეს მხოლოდ ამ შეთანხმებით დადგენილ საკითხებს ეხება.

ცოტა ვინმეს ეპარება ეჭვი, რომ ამ პოლიტიკური გადაწყვეტილების მიღების უშუალო ბიძგი საერთაშორისო პოლიტიკიდან, კერძოდ, სომხეთთან ურთიერთობიდან მოდის. მაგრამ ამას ზედმეტი მნიშვნელობა არ უნდა მივანიჭოთ. მთავარი ისაა, რომ გადაწყვეტილების სამიზნე ქვეყნის შიგნით მცხოვრები რელიგიური უმცირესობებია. ხელისუფლებამ დააკმაყოფილა უმცირესობის მოთხოვნა და უმრავლესობის განაწყენებას არ შეუშინდა. თავისთავად, ეს მნიშვნელოვანი პრეცედენტია სწორედ ლიბერალური ღირებულებების დამკვიდრების თვალსაზრისით.

ეს აგრეთვე ნიშნავს, რომ ლიბერალიზმისა და დემოკრატიის ჭიდილში ამ შემთხვევაში ლიბერალიზმმა გაიმარჯვა (რაც ბოლო ხანებში იშვიათად ხდება). ეს იმითაც გამოიხატა, რომ პარლამენტმა მნიშვნელოვანი პოლიტიკური გადაწყვეტილება დაჩქარებული წესით, ფართო საზოგადოებრივი განხილვის გარეშე მიიღო, თანაც იმ პერიოდში, როცა ზაფხულის ხვატი პოლიტიკურ ინერტულობას იწვევს. ეს სწორედ ის ტექნოლოგიაა, რასაც ის არაპოპულარული გადაწყვეტილებების მისაღებად იყენებს. ვინც იტყვის, რომ ეს დემოკრატიის სტილი არ არის, მართალი იქნება. მაგრამ, სამწუხაროდ, იქ, სადაც ლიბერალიზმი და დემოკრატია ერთმანეთთან წინააღმდეგობაში მოდის, ხან ერთმა უნდა დათმოს და ხან მეორემ. მთავარია, დათმობა არც ერთ შემთხვევაში არ იქცეს კაპიტულაციად.

კომენტარები