ალბათ დაკვირვებიხართ – როცა ბაზარზე რაიმე პროდუქციაზე ფასი იმატებს, მის შესამცირებლად გარკვეული დროა საჭირო. ამასთან, ფასები ბევრად უფრო სწრაფად იზრდება, ვიდრე მცირდება.
ნავთობის ფასის მატება საუკეთესო მაგალითია, რადგან ის ბევრ სხვა პროდუქციაზე განსაზღვრავს ფასს. საქართველო გამონაკლისი არ არის: ბენზინზე ფასის მატებას, როგორც წესი, ყველაზე დიდი დავიდარაბა მოჰყვება ხოლმე. ერთხელ მაინც ხომ გაგიგონიათ – თუ ბენზინის ფასი ჩვენთან მსოფლიო ფასებზეა დამოკიდებული, როცა გლობალური ფასი ეცემა, ჩვენთან ბენზინი რატომ არ იაფდება?
ამ კითხვაზე ექსპერტებიც და საერთაშორისო ორგანიზაციებიც ერთ პასუხს გაგცემენ – საქმე გვაქვს ოლიგოპოლიურ ან მონოპოლიურ ბაზართან. ამ ტერმინების განმარტებას თუ მოსთხოვთ, აგიხსნიან, რომ ოლიგოპოლიის დროს ბაზარზე დომინირებს რამდენიმე მსხვილი (3-დან 5-მდე) ფირმა, რომლებიც მსგავს საქონელს და მომსახურებას აწარმოებენ და შეთანხმებულად მოქმედებენ. მონოპოლიის დროს კი ბაზარს და ფასებს ერთი ფირმა აკონტროლებს. ორივე შემთხვევაში, სხვა მოთამაშისთვის ბაზარზე შეღწევა ძნელი და ძვირია.
გამოჩენილმა ამერიკელმა ეკონომისტმა სემ პელცმანმა აღმოაჩინა, რომ არც ასე მარტივადაა საქმე. ფასების სწრაფად მატებისა და შემდეგ გაცილებით უფრო ნელა შემცირების ახსნა მხოლოდ ამ ტერმინებით შეუძლებელია.
ასზე მეტი სხვადასხვა ბაზრის შესწავლის შემდეგ, პელცმანმა დაადგინა, რომ ფასების ასეთი ასიმეტრია დამახასიათებელია როგორც კონკურენტული, ისე ოლიგოპოლიური ბაზრებისათვის. ტენდენცია მაშინაც იჩენს თავს, როცა ბაზარზე ბევრი და გამოუცდელი მყიდველია და მაშინაც, როცა კარგად გათვითცნობიერებული მომხმარებელი დიდი ოდენობით პროდუქციის შესყიდვასაა მიჩვეული.
პელცმანის კიდევ ერთი საინტერესო დაკვირვება ისაა, რომ როცა ერთი ადამიანი იღებს გადაწყვეტილებას, თუ რა გზით მოუაროს ხარჯების ცვლილებას – ფასების ასიმეტრია არ ხდება. მაგრამ როცა ხარჯების ზრდის ფაქტორსა და გადაწყვეტილების მიმღებს შორის ბევრი მცირე შუამავალი არსებობს, ასიმეტრია უფრო თვალში მოსახვედრია.
გამოდის, რომ ფასების ასიმეტრია თითქმის უნივერსალური ფენომენია. თითქოს ეს არ იყო თავგზის ასარევად საკმარისი, ისიც გამოდის, რომ ასიმეტრია დამახასიათებელია როგორც გაჯერებული, ისე კონცენტრაციას მოკლებული ბაზრებისთვისაც. მოკლედ, ეს ერთი დიდი თავსატეხია.
რატომ ხდება ასე?
ამ კითხვაზე პელცმანს პასუხი არ გაუცია. მოგვიანებით, სხვა მკვლევრებმა სცადეს ამ ფენომენის ახსნა.
ასიმეტრიული ფასდადების თავსატეხის ამოსახსნელად უნდა დავაკვირდეთ, თუ როგორ იცვლება ფასები რეალურ ბაზარზე: როცა კომპანია პროდუქციას აძვირებს, ის ამით მომენტალურ სარგებელს ნახულობს. მეორე მხრივ, ვერცერთი კომპანია ვერ ხეირობს ფასების შემცირებით, თუკი მას არ შეუძლია პარალელურად გაზარდოს წარმოების მოცულობა და გაყიდვები – ამას კი, როგორც წესი, დიდი დრო სჭირდება.
გამოდის, რომ უფრო მეტი დრო სჭირდება წარმოებისა და გაყიდვების გაზრდას, ვიდრე მათ შემცირებას, თუნდაც იმიტომ, რომ პირველი უფრო რთული საქმეა, ვიდრე მეორე: წარმოებისა და გაყიდვების გაზრდა, სულ მცირე, ორ დონეზე უნდა მოხდეს – კომპანიის შიგნით და მთლიანად ბაზარზე, რაც ხანგრძლივი პროცესია.
მოდი, ამ თეორიის მიხედვით, ბენზინის ჩვენს მაგალითზე გავაანალიზოთ, სად იკარგება დრო გლობალურად ფასების შემცირებასა და ადგილობრივ ბაზარზე ფასის დაკლებას შორის.
პირველ რიგში, შევთანხმდეთ იმაზე, რომ საქართველოში მოქმედი კომპანიები თავის მხრივ შუამავლები არიან, რადგან ისინი ბენზინს თვითონ არ აწარმოებენ და მის იმპორტს სხვა ქვეყნებიდან ეწევიან. შესაბამისად, მათთან ბენზინი რეალურ ფასთან შედარებით უკვე გაძვირებული მოდის და მისი ფასის შემცირებაც გაცილებით ხანგრძლივი პროცესია.
როცა გლობალურად ბენზინი ძვირდება, ყველაფერი გარკვეულია და სწრაფად ხდება: ან გაზრდილ ხარჯს კომპანია მომხმარებელზე გადაიტანს და ბენზინს გააძვირებს, ან გაზრდილი ხარჯების დასაბალანსებლად დროებით შეაჩერებს რამდენიმე სადგურის მუშაობას და თანამშრომლების რაოდენობასაც შეამცირებს.
ახლა წარმოიდგინეთ, რომ ბენზინის ფასი შემცირდა. კომპანიამ ხარჯი დაზოგა. ორი არჩევანი აქვს – ან ხარჯის კლება მომენტალურად მომხმარებელზე გადაიტანოს და მას პროდუქციის ფასი შეუმციროს, ან ფასი იგივე დატოვოს და დაზოგილი თანხის რეინვესტირება მოახდინოს – მაგალითად, ქსელი გააფართოოს ან მეტი ადამიანი დაასაქმოს.
სინამდვილეში კომპანიისთვის ასეთი არჩევანი არ არსებობს: ფასის შემცირება პროდუქციის მოცულობის ზრდის გარეშე, მას მოგებას ვერ მოუტანს. ამდენად, უფრო რეალურია, რომ კომპანიამ დაზოგილი თანხა რეინვესტირებისკენ მიმართოს: ამით ის მომავალში მეტი პროდუქციის იმპორტირებას შეძლებს და გრძელვადიან პერსპექტივაში პროდუქციაზე ფასს შეამცირებს.
რეინვესტირების გადაწყვეტილების მიღება, თავის მხრივ, დროს მოითხოვს. მიიღებს თუ არა რეალურად დაზოგილი თანხის რეინვესტირების შესახებ გადაწყვეტილებას კომპანია, დამოკიდებული იქნება სხვადასხვა ფაქტორზე – მაგალითად, მალე ისევ გაიზრდება თუ არა ფასი, ან მომავალში რაიმე პრობლემა ხომ არ შეიძლება გამოჩნდეს, რომელიც მოგებას შეამცირებს – ვთქვათ, ქვეყანა შემოიღებს დამატებით რეგულაციებს ახალი ბენზინგასამართი სადგურების გახსნის კუთხით, ან გაართულებს ადამიანის სამსახურში აყვანას. ამდენად, რეინვესტირების გადაწყვეტილება დამოკიდებული იქნება იმაზე, თუ რამდენ ხანს გასტანს ახალი პირობები და რამდენად სტაბილურია გარემო, რომელიც ამ ახალი პირობებით მოგების შესაძლებლობას იძლევა.
თუმცა, ამ შემთხვევაშიც, შეუძლებელია კომპანიამ იცოდეს, შეძლებს თუ არა ქვეყანაში მეტი ბენზინის შემოტანას, ან რა ეღირება ამის შემდეგ მისი პროდუქცია მანამ, სანამ მართლა არ გახსნის ახალ სადგურებს ან არ დაიქირავებს ახალ თანამშრომლებს. და ყველაფერი ამის შემდეგ, არ ნახავს, რა შეიძლება ღირდეს პროდუქტი. ეს გაურკვევლობა ინვესტიციას უფრო რისკიანს ხდის და ბაზრის უფრო ფრთხილ ანალიზს, ანუ მეტ დროს მოითხოვს.
მას შემდეგ, რაც კომპანიის ხელთ არსებული ბენზინის ოდენობა გაიზრდება, ფასიც შემცირდება, რადგან ასე უფრო იოლი იქნება მეტი რაოდენობის პროდუქციის გაყიდვა. ამ შემთხვევაშიც დროა საჭირო: კომპანია უნდა დარწმუნდეს, რომ გარკვეულ ეტაპზე ღირს შემოსავლის შემცირება იმის იმედად, რომ მის კომპენსირებას გაყიდული პროდუქციის გაზრდილი ოდენობა მოახდენს.
გაყიდული პროდუქციის რაოდენობის ზრდა ორი გზით არის შესაძლებელი: ახალი მომხმარებლებისთვის მიყიდვით; ან, უფრო ხშირად, უფრო მეტი რაოდენობით, სტაბილური მომხმარებლებისთვის მიყიდვით. ამ მიზნების მისაღწევად მხოლოდ ფასის დაკლება საკმარისი არ არის. ადამიანებმა უნდა გაიგონ, რომ პროდუქციაზე ფასი შემცირდა – ასეთი ტიპის რეკლამა კი ფული ღირს. ამიტომ, იმ შემთხვევაშიც, როცა ხარჯის შემცირებას ფასის კლებასთან მივყავართ, ამ შემცირებას თან ახლავს რეკლამირების დამატებითი ხარჯი.
ამდენად, კომპანიას შემცირებულ ფასზე რეაგირება უფრო ძვირი უჯდება და მეტ დროსაც მოითხოვს. მიუხედავად იმისა, რომ ხარჯების კლება ფასის შემცირებას მართლაც გამოიწვევს და დროთა განმავლობაში კომპანია დაზოგილ ხარჯებს მომხმარებელს ჩამოაკლებს, ასეთი გადაწყვეტილების მიღება, როგორც წესი, დროში უფრო ჭიანურდება, ვიდრე შედარებით იოლი გამოსავალი: თუ ხარჯი იზრდება, სხვაობა მომხმარებელმა გადაიხადოს.
მკვლევრები ზუსტად ვერ ამბობენ, რა დრო იკარგება კომპანიისთვის ხარჯის შემცირებასა და მისი მხრიდან პროდუქციაზე ფასის დაკლებას შორის. ზოგადი პასუხი ისაა, რომ ხარჯის შემცირება რამდენიმე საათში, დღეში ან, სულ დიდი – კვირაში შეიძლება; ფასის კლებას კი, როგორც წესი, წლები სჭირდება.
ასე რომ, როცა სათაურში დასმული შეკითხვით ექსპერტებს ან საერთაშორისო ორგანიზაციებს მიმართავთ, არ დაგავიწყდეთ, აახსნევინეთ, რის საფუძველზე ასაბუთებენ იმას, რომ ბაზარი ოლიგოპოლიური ან მონოპოლიურია და ვინ არის პასუხისმგებელი იმაზე, რომ ბაზარზე შეღწევა ძნელი და ძვირია: ბიზნესი თუ რეგულირების მოყვარული სახელმწიფო.
