იშვიათად თუ აღიარებენ, მაგრამ მშობლები ცხოვრების უმეტეს ნაწილს შვილის გამოგონებაში ატარებენ. ნაცვლად იმისა, რომ დააკვირდნენ და გაუგონ საკუთარ შვილებს, მშობლები მათ მოთხოვნებს უყენებენ: „აი, მაგალითი, რომელსაც უნდა მიბაძო. ასეთი უნდა იყო". რა გასაკვირია, რომ ეს მისაბაძი მაგალითი ხშირად თვითონ მშობლები აღმოჩნდებიან ხოლმე. საზოგადოებისთვის მშობლის ასეთი დამოკიდებულება შვილისადმი ბუნებრივ მოვლენად ითვლება. გაუგებარია, რატომ შეიძლება ამ ყველაფერმა ნეგატიური ემოციები გამოიწვიოს, რა უნდა იყოს საგანგაშო იმაში, რომ შვილები მშობლებს ემსგავსებიან?
სინამდვილეში, სიფრთხილეა საჭირო: გარდა სხვა, ნაკლებად მნიშვნელოვანი დამსგავსებებისა, ძალიან ხშირად ბავშვები მშობლების მსოფლმხედველობის გავლენის ქვეშ ექცევიან, უფრო ხშირად კი მშობლები გაუაზრებლად ახვევენ თავიანთ შეხედულებებს შვილებს. ეს ბუნებრივი პროცესია: ერთი მხრივ, ჩვენ ვხედავთ ბავშვს, რომელსაც ძალიან უნდა, ჰგავდეს მშობელს – მისთვის ავტორიტეტულ პირს, მეორე მხრივ, მშობელს, რომელსაც უნდა, რომ შვილი მაქსიმალურად დაიმსგავსოს, სურს, მასთან ბევრი საერთო აკავშირებდეს. ამიტომ, მშობელი ცდილობს, ბავშვობიდანვე მისცეს შვილს ის მსოფლმხედველობითი საფუძველი, რომელიც მომავალში ჰარმონიული ურთიერთობების შენარჩუნებაში დიდ როლს ითამაშებს. სამწუხაროდ თუ საბედნიეროდ, ამ მსოფლმხედველობით საფუძველში უპირველეს ყოვლისა რელიგია მოიაზრება, რადგან იგი მეტ-ნაკლებად მზა შეხედულებათა სისტემას აძლევს ადამიანს.
1989 წელს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მიერ მიღებული ხელშეკრულების მიხედვით, რომელიც ბავშვთა უფლებებს ეხებოდა, გამოცხადდა ის პირველადი უფლებები, რომლებიც ყველა ბავშვს გააჩნია მთელი მსოფლიოს მასშტაბით. სხვა უფლებებთან ერთად, ხელშეკრულების მიხედვით, დაცული უნდა იყოს ბავშვთა რელიგიური და აზროვნების თავისუფლება, მაგრამ იმის გამო, რომ ბავშვთა აღზრდა ძირითადად მშობლების პასუხისმგებლობად ითვლება, ბავშვების რელიგიური შეხედულებების საკითხი მაინც მშობლების პრეროგატივად რჩება.
ბავშვთა რელიგიური თავისუფლების საკითხი დიდი დებატების თემად იქცა. ამ თემას ეხება 2009 წელს გამოცემული ინაია ნარისეტის წიგნი სახელწოდებით: „Forced Into Faith: How Religion Abuses Children's Rights". წიგნში იგი ცდილობს დაამტკიცოს, რომ ბავშვთა უფლებები უნდა მოიცავდეს აბსოლუტურ თავისუფლებას რელიგიური შეხედულებებისგან. ნარისეტი გვთავაზობს, რელიგიური რწმენის არჩევანის გაკეთების საკითხი გადაიდოს მანამ, სანამ ადამიანი ზრდასრულ ასაკს მიაღწევს. როგორც მრავალ საზოგადოებაში დომინირებს აზრი, რომ ადამიანს სხვადასხვა მოქალაქეობრივი ვალდებულებების შესრულება, მაგალითად, ისეთის, როგორიც არის არჩევნებში მონაწილეობის მიღება, მხოლოდ სრულწლოვნების შემდეგ შეუძლია, ანალოგიური შეზღუდვა უნდა ხდებოდეს რელიგიის შემთხვევაშიც. შეხედულებათა სისტემის არჩევამ უნდა მოიცადოს მანამ, სანამ ადამიანი არ იქნება კომპეტენტური, მიიღოს ზრდასრული გადაწყვეტილება. ასეთი გზით ჩამოყალიბებული შეხედულებები იქნება არა მშობლების მიერ თავსმოხვეული, არამედ დამოუკიდებელი არჩევანის შედეგი.
ნარისეტის მოჰყავს უამრავი მაგალითი, თუ სამომავლოდ რა უარყოფითი შედეგები შეიძლება მოგვცეს ადრეულ ასაკში მიღებულმა რელიგიურმა ინდოქტრინაციამ. ამ უარყოფით შედეგებად იგი მიიჩნევს არატოლერანტულობას, ეჭვსა და აგრესიას იმ ადამიანების მიმართ, რომლებიც განსხვავებულ რელიგიურ შეხედულებებს იზიარებენ ან საერთოდაც არცერთ რელიგიას არ განეკუთვნებიან. იგი ასევე აღნიშნავს, რომ რელიგია ერთგვარი თავშესაფარია ბავშვის მიმართ ჩადენილი ისეთი დანაშაულებისა, როგორებიცაა: სექსუალური ძალადობა, წინდაცვეთა ან ფიზიკური ძალადობა. ამგვარი ფაქტების გაგების შემდეგ საზოგადოება ცდილობს, რაც შეიძლება მალე დასაჯოს დამნაშავე, ნარისეტი კი საზოგადოებას მოუწოდებს, გადადგას მარტივი ლოგიკური ნაბიჯი და დაფიქრდეს იმაზე, თუ რა როლი აქვს რელიგიას ამ პრობლემების წარმოქმნის საკითხში.
როგორც ჩანს, ის ზიანი, რომელიც ადამიანის ადრეულმა ინდოქტრინაციამ შეიძლება გამოიწვიოს, ორგვარია: ერთია ფიზიკური ზიანი და ამ ფაქტის დასამტკიცებლად უამრავი მაგალითის მოყვანა შეიძლება. საკმარისია გავიხსენოთ 1990-2000-იან წლებში მიმდინარე ის სკანდალური სასამართლო საქმეები, რომლებიც ეხებოდა კათოლიკე ეკლესიაში სექსუალური ძალადობის ფაქტებს არასრულწლოვნების მიმართ. მაგრამ მეორე, უფრო მეტად სერიოზული ზიანი არის მორალური, ფსიქოლოგიური ზიანი, რომელსაც ბავშვი განიცდის. ამ საკითხზე საუბრობს რიჩარდ დოკინსი წიგნში „The God Delusion" და მორალურ ზიანს უფრო მეტად მტკივნეულ და ღრმა ანაბეჭდის მქონედ მიიჩნევს. მისი აზრით, აბსურდია, ვისაუბროთ ბავშვზე და მის რელიგიურ შეხედულებებზე, რადგან ბავშვს არ შეუძლია გაიაზროს რელიგიის არსი. ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ: „მუსლიმი მშობლების შვილი", „კათოლიკე მშობლების შვილი", მაგრამ სისულელეა ვთქვათ „მუსლიმი ბავშვი" ან „კათოლიკე ბავშვი". ბავშვის ძალებს აღემატება, თავი რომელიმე კონკრეტულ აღმსარებლობას განაკუთვნოს.
ერთი შეხედვით, იმ ადამიანების არგუმენტები, რომლებიც ადრეული ინდოქტრინაციის წინააღმდეგ გამოდიან, დამაჯერებელია. რა თქმა უნდა, შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ საზოგადოება, რომელიც ინაია ნარისეტის წარმოდგენების მიხედვით არის მოწყობილი, სადაც ინდივიდის რომელიმე კონკრეტული ასაკი ითვლება ზრდასრული ცხოვრების დასაწყისად და, მაშასადამე, ადამიანს ენიჭება უფლება, აირჩიოს კონფესია ან საერთოდ არ აირჩიოს იგი. რა პრობლემას ვაწყდებით ამ შემთხვევაში?
პირველ წინააღმდეგობას ასაკის დაწესებასთან დაკავშირებით ვხვდებით: რა ასაკის ადამიანი უნდა ჩაითვალოს იმდენად ზრდასრულად, რომ მას ასეთი რთული გადაწყვეტილების მიღების უფლება მიეცეს? შესაძლებელია თუ არა საერთოდ ასეთი ასაკის დადგენა? ვფიქრობ, რომ ისეთ ინდივიდუალურ და სუბიექტურ საკითხთან დაკავშირებით, როგორიც მსოფლმხედველობითი სისტემის არჩევაა, რაიმე კონკრეტული ასაკის დადგენა რთული უნდა იყოს. მაგრამ, დავუშვათ, რომ დავადგინეთ. ის გადაწყვეტილებები, რასაც კონკრეტულ ასაკს მიღწეული ადამიანები მიიღებენ, იქნება თუ არა დამოუკიდებელი? ალბათ, მეტ-ნაკლებად იმავე სურათს მივიღებთ, რაც დღევანდელ მსოფლიოში ისედაც გვაქვს. უპირველეს ყოვლისა, ოჯახი და შემდეგ უკვე სოციალური გარემო იმდენად დიდ გავლენას ახდენს ადამიანის არჩევანზე, ხშირად ვერც კი ვხვდებით, რომ არჩევანი, რომელიც გავაკეთეთ, სინამდვილეში ჩვენ სულაც არ გვეკუთვნის.
დებატების მეორე მხარეს დგანან ადამიანები, რომლებიც თვლიან, რომ რელიგიური აღზრდა აუცილებელია. ისინი, ნარისეტისგან განსხვავებით, მიიჩნევენ, რომ მშობლები, ბავშვების ადრეული რელიგიური ინდოქტრინაციით, არა მათი უფლებების დარღვევას, მათზე მორალურ ძალადობას ან თავიანთი შეხედულებების თავს მოხვევას, არამედ უბრალოდ პრეზენტაციას აკეთებენ იმისა, თუ რისი სწამთ თავად, მაგალითს აძლევენ შვილებს. მშობლებს ვერავინ შეუზღუდავს აზრის გამოხატვის თავისუფლებას, მით უმეტეს, როდესაც საქმე ეხება საკუთარ შვილებთან ურთიერთობას. ბევრი ადამიანი მშობლის მორალურ ვალდებულებადაც კი მიიჩნევს რელიგიური ტრადიციის გადაცემას შვილებისთვის.
ასეთი მიდგომა, რაღაც აზრით, ჰარმონიული ურთიერთობების ჩამოყალიბებას უწყობს ხელს, ამარტივებს ყოველდღიურ ოჯახურ და სოციალურ ცხოვრებას. მაგრამ აქაც ვაწყდებით პრობლემებს. ხშირად, დამჯერი შვილი ძალადობის მსხვერპლი ხდება. შეგვიძლია გავიხსენოთ სასამართლო საქმე: მოსკოვის იეჰოვას მოწმეები და სხვები რუსეთის წინააღმდეგ, რომელიც ადამიანთა უფლებების ევროპულმა სასამართლომ განიხილა. მოსკოვის გოლოვინსკის რაიონულმა სასამართლომ 2004 წელს მიიღო გადაწყვეტილება იმის შესახებ, რომ დაეშალა იეჰოვას მოწმეების მოსკოვის ორგანიზაცია და აეკრძალა მათი საქმიანობა.
ასამართლო გადაწყვეტილება ეფუძნებოდა რამდენიმე გარემოებას. ერთ-ერთი ის იყო, რომ იეჰოვას მოწმეები თვითმკვლელობას უწყობენ ხელს და უარს ამბობენ სამედიცინო დახმარებაზე. სასამართლოს თქმით, იეჰოვას მოწმეების მოქმედება სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის საწინააღმდეგოდ იყო მიმართული. რაიონული სასამართლოს დასკვნები ეფუძნებოდა იეჰოვას მოწმეების რელიგიურ ლიტერატურას, რომელიც კრძალავს სისხლის გადასხმას.
რა სიტუაციაში შეიძლება აღმოჩნდეს იეჰოვას მოწმეების შვილი, რომელიც ავადაა და გადარჩენის ერთადერთი გზა სისხლის გადასხმაა: მშობლები უარს ამბობენ სისხლის გადასხმაზე, ბავშვიც ეთანხმება ამ გადაწყვეტილებას, რადგან მშობლების რწმენის ზეგავლენის ქვეშაა და ვითარება სავალალო შედეგით სრულდება.
იეჰოვას მოწმეების შემთხვევა ერთ-ერთი მძიმე მაგალითია იმისა, თუ რა ზიანი შეიძლება მიაყენოს ბავშვს მშობელთა მსოფლმხედველობამ. გარდა ამისა, შესაძლებელია გვქონდეს სხვადასხვა პრობლემები. ეს პრობლემები კარგად ჩანს ამერიკაში არსებული მცირერიცხოვანი სექტის მაგალითზე, რომლის წევრებსაც ამიშები ეწოდებათ. ამიშები ცდილობენ ცხოვრების ტრადიციული სტილი შეინარჩუნონ. ისინი ჯგუფ-ჯგუფად ცხოვრობენ, ოჯახებს ქმნიან მხოლოდ თავიანთი სექტის წარმომადგენლებთან. გამოირჩევიან განსაკუთრებული ჩაცმულობით. უარს ამბობენ ნებისმიერ ტექნიკაზე და სახელმწიფო თუ სოციალურ დახმარებებზე. სექტის წევრები თავად უწევენ ერთმანეთს სოციალურ თუ სამედიცინო დახმარებას. ბავშვები ძირითადად სახლში ან ამიშების სკოლაში იღებენ განათლებას, მაგრამ დიდად ვერ იყენებენ, რადგან მათი ძირითადი ნაწილი მთელი შემდგომი ცხოვრების განმავლობაში მიწას ამუშავებს.
ერთ-ერთი საინტერესო წესი, რაც ამიშებს აქვთ, არის სწორედ ეს ზღვრული ასაკი, 16 წელი, როდესაც მოზარდი წყვეტს, მიიღოს ნათლობა ამიშების ეკლესიაში თუ დატოვოს სახლი. სამწუხაროდ, ამიშს მხოლოდ ეს ორი არჩევანი აქვს.
რამდენიმე წლის წინ გაკეთდა რეალითი შოუ სახელწოდებით „Breaking Amish". ეს არის ისტორია იმ ამიშებზე, რომელთაც სახლი დატოვეს და შოუს ფარგლებში ნიუ იორკში ჩავიდნენ. ამ გადაცემაში ჩანს მთელი ის პრობლემები, რაც ჩაკეტილმა რელიგიურმა საზოგადოებამ შეუქმნა ახალგაზრდა ამიშებს. ისინი ძალიან რთულად გადიან ადაპტაციას, აქვთ განსხვავებულ ადამიანებთან კონტაქტის პრობლემა, ცხადია, აქვთ უცხოს შიში და განსხვავებული აზრის მიღების პრობლემა. ალბათ, დაახლოებით ასეთ სიტუაციაში აღმოჩნდება ხოლმე კონკრეტულ მსოფლმხედველობრივ ჩარჩოებში მოქცეულ ოჯახში გაზრდილი ბავშვი, რომელიც პირველად შეეჯახება სამყაროს.
რა სიტუაციას ვაწყდებით ამ საკითხთან დაკავშირებით საქართველოში? 2002 წლის აღწერის შედეგების მიხედვით, საქართველოს მოსახლეობის 84%-ს მართლმადიდებელი ქრისტიანები წარმოადგენენ. ამ რაოდენობიდან ალბათ მხოლოდ ერთეულებს შეადგენენ ის მშობლები, რომლებიც ფიქრობენ, რომ უკეთესია შვილს რელიგიური შეხედულებების ჩამოყალიბების მხრივ თავისუფლება მისცენ. არსებობს მკაცრად დადგენილი რელიგიური მოცემულობა, რომელშიც ვარსებობთ და რომლის მიხედვითაც ეროვნება და რელიგიური შეხედულებები, ფაქტობრივად, ერთმანეთთანაა გაიგივებული, ისევე, როგორც რელიგიური შეხედულებები და მორალისა თუ ამორალურობის საკითხი. ეს მკაცრი მოცემულობა, რომელიც, თავის მხრივ, ჩაკეტილ სისტემას ქმნის, რა თქმა უნდა, ართულებს ინდივიდუალური გადაწყვეტილებების მიღებას, რადგან ადამიანს მთლიანად საზოგადოებაზე დამოკიდებულს ხდის და აიძულებს ეშინოდეს იმის, რისი წევრიც თვითონვეა. საბოლოოდ, ინდივიდი იწყებს თავისი თავის აღქმას საზოგადოების შვილად და ცდილობს მიბაძოს, რაც შეიძლება მეტად დაემსგავსოს და თავი მოაწონოს ამ საზოგადოებას.
დღევანდელი საქართველოს ვითარება ძალიან ჰგავს რამდენიმე წლის წინ გაკეთებულ ერთ- ერთ ფოტოპროექტს, რომელსაც, როგორც მახსოვს, ერქვა „დედობრივი სიყვარულის ბნელი მხარე". თითოეულ ფოტოზე აღბეჭდილი იყო დედა და შვილი. ჩემი დაკვირვებით, ფოტოპროექტში დედის ორი ძირითადი ტიპაჟი გამოიყო: დედა, როგორც მესაკუთრე და დედა, რომელიც ცდილობს საკუთარი არარეალიზებული სურვილების პროექცია ბავშვზე მოახდინოს. ქართული საზოგადოებაც ასე იქცევა ხოლმე: როგორც მესაკუთრე დედა, იგი ცდილობს, ბავშვი ადრეული ასაკიდანვე ჩარჩოში მოაქციოს. დედის მეორე ტიპაჟის გააზრება გაგვიადვილდება, თუ გავიხსენებთ პოსტსაბჭოთა საქართველოს, როდესაც გაიხსნა გზა ეკლესიისკენ და მან ერთგვარად ჩაანაცვლა კიდეც პარტია. ალბათ ამ პერიოდიდან დაიწყო დედათა იმ თაობამ, რომელთათვისაც ადრე ეკლესია მიუწვდომლად ჩანდა, თავიანთი შვილების აქტიური ზიარება ამ ინსტიტუტთან. ისინი შვილებს იმ ბავშვობას უქმნიდნენ, რომელიც თვითონ გამოტოვეს.
ძალიან რთულია რომელიმე ერთ პოზიციას მიემხრო. თუ გადავწყვეტთ, რომ ბავშვზე ნაკლები გავლენა მოვახდინოთ, მაშინ ალბათ მზად უნდა ვიყოთ იმისთვისაც, რომ შესაძლოა, დროთა განმავლობაში, მშობელსა და შვილს შორის მკვეთრად განსხვავებული შეხედულებების გამო კედელი გაჩნდეს. თუ გადავწყვეტთ, რომ სწორია, ბავშვი მშობლების მსოფლმხედველობის საფუძველზე გაიზარდოს, მაშინ უნდა გავითვალისწინოთ ისიც, რომ ყოველი მითითება, ბავშვის მხრიდან ორგვარ რეაქციას იწვევს: ბავშვი ან ემორჩილება მას, ან მოქმედებს მითითების საპირისპიროდ. ამიტომ სჯობს, საზოგადოება კარგად დაუფიქრდეს თავის მოქმედებებს და იმ რისკებს, რომლებსაც ეს მოქმედება გულისხმობს.
