წარმოიდგინე, იღვიძებ და ვერ დგები. გარეთ გადიხარ და ფეხი უხილავ გუბეში გივარდება. სკოლაში მასწავლებელი გაუგებარ სიტყვებს არახუნებს. ანდა მოსაწყენ, ძალიან, ძალიან გრძელ გაკვეთილზე გაძალებენ, რომ გაუნძრევლად იჯდე, შენი ფეხი თავისით ბრაგუნობს, სკამი იმდენად მოუხერხებელი ხდება, რომ სულ წრიალებ და შენ წინ მჯდომ გოგონას რომ არ უბწკინო, ასეთი უაზრო ყოფისაგან გაგიჟდები.

შენ მობილობის პრობლემა გაქვს, შენ უსინათლო ხარ, შენ ინტელექტუალური სფეროს დარღვევა გაქვს, შენ საკუთარ ქცევას ვერ მართავ.

შენ გიბრალებენ, გიწყალებენ, შენ დაგცინიან, შენ გეხმარებიან, შენ ყველა ყოველთვის გიყურებს. შენ ხარ პატარა, ირგვლივ კი ყველაფერი დიდია და შენ ვერ უმკლავდები ამ სიდიდეს.

ხშირად, როდესაც შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე (შშმ) და სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების მქონე მოსწავლეებზე (სსსმ) მაქვს საუბარი, ისინი სახეს კარგავენ.

ვინ არის შშმ პირი? ის სხვანაირი ადამიანია? თუ სულაც არ არის? პირია თუ ადამიანი? პირია-ადამიანი?!

ხშირად ვატარებ ამ თემაზე ტრენინგს. ვდგავარ ხოლმე სხვადასხვა აუდიტორიის წინაშე და ამ ტერმინებს ისრებივით ვუშვებ. რეალურ ადამიანებს, რეალურ ბავშვებს კი ვკარგავ, რეალური ისტორიებით. ასეთ ტრენინგზე ბევრი მეთანხმება, რომ შშმ და სსსმ პირები ჩვენგან არ განსხვავდებიან, ისმის ფრაზები: „ჩვენ ხომ ყველას რაღაც არ გამოგვდის", „ასეთ ბავშვებს ჩვენი მხარდაჭერა სჭირდებათ".

ვსაუბრობთ „ასეთი" ბავშვების შესახებ და ტერმინების, აკრონიმების მიღმა რეალურ სამყაროს ვცილდებით. მიდის შემდეგ ჩემი აუდიტორია სახლში, შინ ვბრუნდები მეც, ვაგრძელებთ ჩვეულ საქმიანობას, „ასეთი ბავშვები" კი კვლავ ელემენტარული რესურსების გარეშე რჩებიან.

როგორი დამოკიდებულება არსებობს საზოგადოებაში შშმ/სსსმ ბავშვების მიმართ? ჩემზე ჭკვიან ადამიანებს ეს დამოკიდებულებები სამ მოდელად ჩამოუყალიბებიათ:

1. სამედიცინო მოდელი

ამ მოდელის მიხედვით, განსხვავებული ბავშვი უნდა „გადაკეთდეს", რათა საზოგადოებაში არსებულ სტატისტიკურ უმრავლესობას, ანუ ნორმას დაემსგავსოს. სანამ ბავშვი არ „გამოჯანმრთელდება", საზოგადოება მას არ მიიღებს. აქედან გამომდინარე, არსებობს სპეციალური დაწესებულებები და ადამიანები, მაგალითად, სარეაბილიტაციო ცენტრები და სხვადასხვა დარგის სპეციალისტები, რომლებიც კონკრეტულად შშმ/სსსმ ბავშვის განვითარებაზე მუშაობენ. ხოლო, თუ ბავშვი მაინც ვერ იქცევა საზოგადოების „ნორმალურ" წევრად, მაშინ ის ცალკე უნდა განთავსდეს, მაგალითად, დღის ცენტრში ან სპეციალურ სასწავლებელში, სადაც მას კარგად, მაგრამ ცალკე მოუვლიან („ხომ არის ასეთი ბავშვებისათვის ცალკე სკოლა, იქ უკეთ იციან რა უქნან, აბა, მე სად შემიძლია" ან „მოიყვანეთ მაშინ სკოლაში ფსიქოლოგი და მიხედოს იმან").

მაგალითად, გავიგეთ, რომ ბავშვს მობილობის პრობლემა აქვს. ლოყებს ვიხოკავთ და მშობელს ვურჩევთ, ბავშვი სარეაბილიტაციო ცენტრში წაიყვანოს, ეგება და მასაჟისა და ოპერაციის შემდეგ ფეხზე დადგეს და თუ არ გაივლის, კაცო, ასეთი ბავშვებისათვის ცალკე სკოლა ხომ არსებობს, უკეთესადაც მიხედავენ და თავსაც არ იგრძნობს გამორჩეულად.

2. საქველმოქმედო მოდელი

ამ მოდელის მიხედვით, იმისთვის, რომ ბავშვი „ნორმალური" გავხადოთ, ცალკე დაწესებულებაში კი არ ვუშვებთ, არამედ ჩვენგან წამოსული შემწეობის მეშვეობით ვამარაგებთ „გაუმჯობესებისთვის" საჭირო მასალით. ეს მოდელი გულისხმობს, რომ შშმ/სსსმ ბავშვი უმწეო, საწყალი და უბედურია („უი, დედა, ეს რა დამართნია შენს შვილს! დიდი ხანია ასე?"), ხოლო ჩვენ, საზოგადოების მეტად განვითარებულ ნაწილს, ასეთი საცოდავი ხალხის დახმარება შეგვწევს. ჩვენ შევაგროვებთ ფულს, სათამაშოებს, ფეხსაცმელს თუ კანფეტებს, წავუღებთ ბავშვებს ოჯახებსა და ცენტრებში, ვეთამაშებით ერთ-ორ საათს, გავუღიმებთ, სურათებს გადავუღებთ, დავტოვებთ ისევე და დავბრუნდებით საკუთარ თბილ სახლებში. ვიცი, მეც ბევრჯერ მივსულვარ, გამიცინია, მიმიცია, სურათი გადამიღია და მიმიტოვებია.

მაგალითად, გავიგეთ, რომ ბავშვს მობილობის პრობლემა აქვს. ლოყებს ვიხოკავთ, ვხსნით ანგარიშს, სიცოცხლეს ვუმწარებთ ფეისბუქის მეგობრებს (12 წლის ნინოს ესაჭიროება ეტლი...), ვმართავთ კონცერტს, ვყიდით ორცხობილებს, უცხო ექსპონატივით მიგვყავს ნინო რომელიმე დღის შოუში, ვაგროვებთ თანხას, ვაძლევთ ეტლს და საკუთარი თავით ამაყები მშვიდად ვიძინებთ ღამით. ზის ნინო და ღვთისგან ბოძებულ ეტლში ჩაჯდომის ეშინია, რამე არ მოატეხოს. კიდევ უკვირს, უცებ სად გაქრა ამდენი ხალხი, ბოლო 1 თვე მის ირგვლივ რომ ტრიალებდა? მორჩა ყველაფერი?

3. სოციალური მოდელი

ეს მოდელი მოგვიწოდებს, არ გამოვყოთ „ნორმა" და „დარღვევა". სოციალური მოდელის მიმდევრებს სჯერათ, რომ საზოგადოებაში მრავალი განსხვავებული ინდივიდია, რომ ბავშვი კი არ უნდა მოვარგოთ გარემოს, არამედ – გარემო ბავშვს. ყველა ბავშვი ერთნაირი ხარისხით (რაც არ ნიშნავს, რომ ერთნაირი გზით) უნდა იყოს ჩართული ნებისმიერ აქტივობაში, მიუხედავად მისი ფიზიკური, გონებრივი, ფსიქოლოგიური და სხვა საჭიროებებისა. არ ხდება დარღვევების ცალკე კატეგორიად დაყოფა, მაგალითად, იმის ნაცვლად, რომ ბავშვების ერთ ჯგუფს გონებრივი ჩამორჩენის მქონე ვუწოდოთ, ხოლო მეორე ჯგუფს – ნორმალური განვითარების, წარმოვიდგენთ, რომ ინტელექტუალური შესაძლებლობები კონტინიუმზე, სპექტრზეა განლაგებული. ზოგი ამ სპექტრის მარცხენა მხარესაა, ზოგი შუაში, ზოგი კი მარჯვნივ, ანუ ზოგს ერთმოქმედებიანი ინსტრუქციის შესრულება შეუძლია, ზოგს მასწავლებლის დახმარებით „შუშანიკის წამების" გარჩევა და ზოგს კი, დასვენებაზე განსატვირთად მოლეკულური ბიოლოგიის კითხვა სიამოვნებს, თუმცა ამ ადამიანებს შორის ხარისხობრივი განსხვავება არაა, ისინი ერთ სიბრტყეზე არიან წარმოდგენილნი. გარემოსა და საქმიანობის მორგება როგორც კონტინიუმის ერთ მხარეს არსებულ ბავშვს სჭირდება, ისე – მეორე მხარეს მყოფსაც. ყურადღებას მხოლოდ იმ ბავშვს კი არ ვაქცევთ, რთული ცნებების გასაგებად სქემები და ნახაზები რომ სჭირდება, არამედ იმასაც, წლის დასაწყისში სახელმძღვანელო ორჯერ რომ აქვს უკვე გადაკითხული. ერთს ვუმარტივებთ, მეორეს ვურთულებთ და ინდივიდუალურად ვუდგებით საზოგადოების ყველა წევრს.

მაგალითად, გავიგეთ, რომ ბავშვს მობილობის პრობლემა აქვს. ლოყებს ვუფრთხილდებით, მივდივართ ნინოსთან და ვეკითხებით მას და მის მშობლებს, რა სჭირდება ყველაზე მეტად? ეტლიც სჭირდება და ლიფტიც, თორემ კიბეებზე ყოველდღე ვინ ატარებს. ვსხდებით მერე ნინოსთან და მის ოჯახთან ერთად და გეგმას ვსახავთ – ვის ევალება ლიფტის შეკეთება? არსებობს თუ არა სერვისი, რომელიც ვალდებულია ნინოს დაეხმაროს, ეტლი გამოუყოს? იმიტომ კი არა, რომ კეთილი ბიძაა, არამედ კანონში რა წერია? რა გამოსდის კარგად ნინოს? კომპიუტერის მოხმარება შეუძლია? ინტერნეტი აქვს? მაშინ თავადაც ჩაერთოს შესაბამისი სერვისის ძიების პროცესში, დედასთან ერთად დარეკოს, იკითხოს. ქვეყანაში, სადაც სოციალური მოდელია წამყვანი, ასეთი სერვისი აუცილებლად არსებობს და ნინოს ჩართულობითა და მონაწილეობით ხდება მისი მობილობის პრობლემის გადაჭრა.

ითვლება, რომ ერთი მოდელი მეორეზე უპირატესი არაა, რადგან ბავშვის საზოგადოებაში ინტეგრაცია ყოველთვის ითვალისწინებს ამ ბავშვის ინდივიდუალურ მახასიათებლებსა და ზოგად კონტექსტს. ამ ფაქტორებზე დაყრდნობით ხან რომელი მოდელია წამყვანი და ხან – რომელი. თუმცა, ასევე ითვლება, რომ ნაკლებად ჰუმანური და ძვირადღირებული სამედიცინო მოდელიდან (სპეციალისტების მომზადება-შენახვასა და შშმ/სსსმ პირის მთელი სიცოცხლის განმავლობაში მოვლას დიდი თანხა სჭირდება), განვითარებული სამყარო ნელ-ნელა სოციალური მოდელისკენ მიდის (სადაც ბავშვს აძლევენ საშუალებას მაქსიმალურად განვითარდეს, რათა მომავალში დასაქმდეს, საკუთარი მოთხოვნილებები თავად დაიკმაყოფილოს, გადასახადები იხადოს და მომვლელების არმია აღარ დასჭირდეს).

სამედიცინოსთან ერთად საქველმოქედო მოდელის დამკვიდრების მცდელობებიც მრავლად იყო, თუმცა ქველმოქმედებას, თუკი ის სოციალური მოდელის გზით არ ვითარდება, ორი ნაკლი აქვს: 1. საზოგადოებაში არსებულ უთანასწორობას აღვივებს, 2. მიმართულია მხოლოდ მოკლევადიან შედეგებზე. ქველმოქმედებით გამოწვეული უთანასწორობა ძნელად ჩანს, ქველმოქმედი ადამიანები ხომ კეთილ ძიებად და დეიდებად გვევლინებიან, თუმცა სიტუაციის ანალიზი ყოველთვის ცხადყოფს, რომ ქველმოქმედი ზემოთ მდგომი პრივილეგირებული ადამიანია, რომელიც დაბლა მდგომს ზედმეტ ნამცეცებს უგდებს ხოლმე. ეს საკმაოდ დამამცირებელი აქტია. სამაგიეროდ, გამცემი თავს მშვენივრად გრძნობს, ეს რა კეთილი საქმე გამიკეთებიაო.

ნიშნავს თუ არა ეს, რომ ნებისმიერი დახმარება ამპარტავნობით არის გაჯერებული? სულაც არა! თუკი ადამიანს, რომელსაც ვეხმარებით, პროცესში ვრთავთ, ის საკუთარ კეთილდღეობაზე თავადვე ზრუნავს, მისი მხსნელი აღარ გამოვდივართ.

ეს ყველაფერი კარგი და შესანიშნავი, მაგრამ ჩვენთან რა ხდება? – იკითხავს ზოგადი ცოდნით, დიაგრამებითა და მოდელებით დატანჯული მკითხველი. ერთი შეხედვით, სახელმწიფოს გეზი სოციალური მოდელისაკენ აუღია და საყოველთაო ჩართულობის გზაზე მირიხინებს. აქამდე რატომ არ გვაქვს უკეთესი შედეგები, არ ვიცი, ამის კვლევა არ არსებობს. მე ორი ვარაუდი მაქვს:

1. როგორც ხშირად ხდება, დაწერილ-დეკლარირებული რეალურად მიმდინარე პროცესებს ხშირად არ ემთხვევა (ჰმ... ანტიდისკრიმინაციული კანონი... ჰმ).

2. მართლა სწორ გზას ვადგავართ, უბრალოდ, გრძელია ეს გზა და ცოტა გვაცადეთ, ბატონო, აგერ სამაგალითო ნორვეგიაც 30-40 წელია რაც ამ საკითხზე მუშაობს.

ასეა თუ ისე, სამედიცინო მოდელის მიდგომა საკმაოდ გავრცელებულია, არსებობს სპეციალური ბავშვთა სახლები, დღის ცენტრები, სკოლები. მიუხედავად ამისა, მოწმენდილ სამედიცინო ცაზე უეცრად გაიელვებს ხოლმე სოციალური მოდელის მცდელობებიც. მაგალითად, 2008 წლიდან საჯარო სკოლებში ინკლუზიური განათლების დანერგვა მიმდინარეობს, რამაც ბევრ სსსმ მოსწავლეს საჯარო სკოლაში განათლების მიღების საშუალება მისცა. ზემოხსენებული ნორვეგია პროფესიული ინკლუზიური განათლების განვითარებაშიც გვეხმარება. განათლების ყველა დონეზე სსსმ მოსწავლეების ჩართულობის გაზრდას მრავალი ქართველი და უცხოელი სპეციალისტი ემსახურება.

იცვლება დასახული მიზნებიც. თუკი 5 წლის წინ მთავარ ამოცანას სახლში ჩაკეტილი ბავშვების მოძიება და სკოლაში ჩარიცხვა წარმოადგენდა, ახლა პრიორიტეტი მიღებული მოსწავლეებისათვის შესაბამისი ხარისხის განათლების უზრუნველყოფაა.

რაც შეეხება ადგილობრივ თუ საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციებს, ბევრი მათგანი საქველმოქმედო მოდელით მუშაობს, ახერხებს მოკლევადიან და წერტილოვან დახმარებას (რაც ხშირად სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია), მაგრამ პროექტული დაფინანსების სისტემის გამო, გრძელვადიან მიზნებზე ვერ გადის. გარდა ამისა, არასამთავრობო ორგანიზაციების უმრავლესობა თბილისში მდებარეობს, რეგიონებში სისტემურად მუშაობას კი სულ რამდენიმე ახერხებს.

სოციალურ მოდელზე გადასვლის მცდელობები ამ სფეროშიც ჩანს, მაგალითად, ნივთების ერთჯერადად შეძენის ნაცვლად, ხდება ტრენინგის ჩატარება და ბავშვებთან მუშაობის რეკომენდაციების გაცემა, შესაბამისი სერვისების შეთავაზება.

გამოდის, რომ ამჟამად სამედიცინო-საქველმოქმედო მოდელში ვართ გაჭედილები, თუმცა ამ ფონზე კვალიფიციური ადამიანების მცირე ჯგუფი, სადღეღამისო მუშაობის ხარჯზე, მტრის ჯინაზე ცდილობს სოციალური მოდელისათვის დამახასიათებელი აქტივობების განხორციელებას.

ჰოდა, შენ რა გიშლის ხელს, უსინათლო რომ ხარ, ჰუვერის ჯოხის მეშვეობით გადაადგილდებოდე ან შენ, რთულ ცნებებს რომ ვერ უმკლავდები, დასურათებული მასალით რატომ არ სწავლობ? რა გიშლის შენ, ერთ ადგილზე ჯდომას რომ გაძალებენ, ადგე და ისე ჩაერთო გაკვეთილში?

ჩემზე ჭკვიან ხალხს ასევე უთქვამს, შშმ/სსსმ ბავშვების ჩართულობის ბარიერების 3 ტიპი არსებობსო (უყვართ ეს სამეულები და რა ვქნათ?)

1. გარემო ბარიერი

ის, რაც ბავშვს ფიზიკურად უშლის ხელს, ბედნიერად იცხოვროს, ისწავლოს, ყოველდღიურ ცხოვრებას მიჰყვეს. მაგალითად: არ არსებობს პანდუსი, ადაპტირებული ლიტერატურა, შესაბამისი ტრანსპორტი, ა.შ.

2. სისტემური ბარიერი

კანონები, წესები, ქცევის მიღებული ნორმები, რომლებსაც დაწესებულება იმუშავებს და რომლებიც ბავშვის საზოგადოებაში ჩართვას ხელს უშლის. მაგალითად, სახელმწიფო არ აკონტროლებს, რომ ყველა საჯარო შენობას ჰქონდეს პანდუსი, მასწავლებლების კვალიფიკაცია ინკლუზიურ განათლებაში საკმარისი არ არის, ა.შ.

3. დამოკიდებულებითი ბარიერი

ემოციები, გრძნობები, დამოკიდებულებები, რომლებიც საზოგადოებას, თემს, ადამიანებს შშმ/სსსმ ბავშვების მიმართ აქვს. ვთქვათ, განათლების სამინისტრომ სკოლაში ეს ავადსახსენებელი პანდუსი ააშენა, მაგრამ ფიზიკური და დაწესებულებებითი ბარიერის დაძლევა საკმარისი არ აღმოჩნდა – სკოლაში მოსულ შეზღუდული მობილობის მქონე ბავშვს თანაკლასელებმა დასცინეს და მან სკოლაში სიარულზე უარი განაცხადა.

ყველა ბარიერი თანაბრად მნიშვნელოვანი და ერთმანეთზე გადაჯაჭვულია. თუკი სახელმწიფო დაწესებულება არ ითხოვს ბავშვის ჩართულობას, ამას კანონების დონეზე არ არეგულირებს, ბავშვისათვის არაფერი გაკეთდება. მეორე მხრივ, დემოკრატიულ წყობაში, სახელმწიფო წესით იმას ამკვიდრებს, რაც ხალხს სურს, ანუ ამომრჩევლების დამოკიდებულებების გავლენის ქვეშაა. ხოლო, თუკი ცვლილებების გატარების კეთილი ნებაც და სახელმწიფო მზაობაც არის, მაგრამ ფიზიკური რესურსები არაა (მაგალითად, ვერ გამოინახა დაფინანსება, სპეციალისტი, მასალა), სურვილები აუხდენელ ნატვრად რჩება. შშმ/სსსმ ბავშვების საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად სამივე ბარიერის გადალახვაა საჭირო. ალბათ ამიტომაც არის ეს ასეთი გრძელვადიანი პროცესი.

აქედან გამომდინარე, თავს ვიმართლებთ, გარდამავალი პროცესია და რა ვქნათ, შენ ქუჩაში ეტლით რომ გამოხვალ და სატრანსპორტო ვერცერთ საშუალებას ვერ ნახავ (წარმოიდგინე?), აფთიაქში რომ ვერ შეხვალ და პურის მაღაზიაში გადმოგხედავთ უმრავლესობაში მყოფი „ჩვეულებრივი ადამიანები", შეგიბრალებთ და დავასკვნით, რომ დახმარება გჭირდება, შეგვეცოდები ძალიან.

არადა, სულაც არ გჭირდება დახმარება. პანდუსი ჩვენი კეთილი ნებით ნაბოძები ძღვენი კი არ არის, არამედ – გეკუთვნის, რომ წახვიდე-წამოხვიდე, ნახო კინო, მიიღო განათლება, იმიტომ კი არა, რომ ჩვენ ამას ვუშვებთ, არამედ – რადგან შენ ბავშვი ხარ და დაბადებისთანავე მოგენიჭა ამ ყველაფრის უფლება.

მეტი ძალისხმევა უნდა ჩავდოთ ყველამ, მეტი განათლება უნდა მივიღოთ ყველამ, შენც, მეც, შენმა მშობელმა, მასწავლებელმა, მეზობელმა, კლასელმა, სკოლელმა და სკოლის დარაჯმაც. სირაქლემებივით დამალვას თავი უნდა დავანებოთ, თითქოს ჩვენ ეს არ გვეხება, თითქოს დღეს რომ ასეთი სხეულითა და გონებით ვიძინებთ, რაიმე გარანტია გვაქვს, რომ ხვალაც ზუსტად ასეთი, „ნორმალურები" დავწვებით დასაძინებლად, თითქოს არსებობს „ნორმა" და „დარღვევა", თითქოს ეს ვიღაც შორეული, გაუგებარი, „ასეთი" ბავშვების განყენებული პრობლემაა და ჩვენ შორიდან თუ შევხედავთ მათ.

წარმოიდგინე, შენ მობილობის პრობლემა გაქვს, შენ უსინათლო ხარ, შენ ინტელექტუალური სფეროს დარღვევა გაქვს, შენ საკუთარ ქცევას ვერ მართავ.

წარმოიდგინე, შენ გიბრალებენ, გიწყალებენ, შენ დაგცინიან, შენ გეხმარებიან, შენ ყველა ყოველთვის გიყურებს. შენ ხარ პატარა, ირგვლივ კი ყველაფერი დიდია და შენ ვერ უმკლავდები ამ სიდიდეს.
წარმოიდგინე და დაფიქრდი, რისი გაკეთება შეგიძლია, ეს რომ შეცვალო.

 

კომენტარები