რელიგია

რელიგია საჯარო პოლიტიკაში

საქართველოს მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ კიდევ ერთი რაუნდი წააგო საერო ხელისუფლებასთან: ამ უკანასკნელმა მიიღო ანტიდისკრიმინაციული კანონი. არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს, რომ ეს კანონი პრაქტიკულად ბევრს არაფერს ცვლის: მთავარია, რომ ეკლესიამ თავისი ავტორიტეტი და გავლენა შეაგდო სასწორზე მის დასაბლოკად, მაგრამ თავისი ძირითადი მოთხოვნა – სექსუალური უმცირესობების და გენდერული იდენტობის ამოღება კანონის „დაცული მუხლიდან" – ვერ გაიტანა.

ეს სულ მცირე მეორე ასეთი შემთხვევაა. პირველი მოხდა 2011 წლის ზაფხულში, როცა „ნაციონალების" უმრავლესობით დაკომპლექტებულმა პარლამენტმა, მართლმადიდებელი ეკლესიის ნების წინააღმდეგ, რელიგიურ უმცირესობათა კონფესიებს შესაძლებლობა მისცა, რეგისტრაცია გაევლოთ საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სტატუსით.

ეჭვი არ მეპარება, რომ პიროვნება არ უნდა დაიჩაგროს განსხვავებული რწმენის ან სექსუალური ორიენტაციის გამო – მაგრამ ახლა ამ თემის გაშლას არ ვაპირებ. აღნიშნული ეპიზოდები სულ სხვა საკითხთან დაკავშირებით მაინტერესებს: რა ადგილი უნდა ან შეიძლება ჰქონდეს ეკლესიას ჩვენს საჯარო პოლიტიკაში?

ამ პუნქტში ჩემი აზრი საკმაოდ განსხვავდება ბევრი იმ ადამიანისგან, ვინც ჩემნაირად დისკრიმინაციის მოწინააღმდეგეა და ზოგადად არ მოსწონს, რომ საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესია ანტილიბერალური და ქსენოფობიური განწყობების მებაირახტრედ იქცა.

ვინ შეუძლია სახელმწიფოს საქმეებში ჩარევა?

მთავარია, როგორ დავსვამთ საკითხს. ერთ-ერთი პოპულარული „თოქშოუ" (კერძოდ, ინგა გრიგოლიას გადაცემა რეაქცია) თავის მაყურებელს შეეკითხა: „უნდა ჩაერიოს თუ არა რელიგია სახელმწიფო საქმეებში?" ტელემაყურებელთა ოთხმოცდაათმა პროცენტმა მას დადებითად უპასუხა, რამაც პროევროპელი ლიბერალების შფოთვა გამოიწვია.

მე კი კითხვის ფორმულირებას დავაყენებ ეჭვქვეშ. ჩემთვის რომ დაესვათ ეს კითხვა, პასუხი გამიჭირდებოდა, რადგან არ მესმის, რას ნიშნავს „საქმეში ჩარევა".

იმას, თუ როგორ ესახება რელიგიის და საჯარო პოლიტიკის სწორი ურთიერთობა ჩვენი ლიბერალური საზოგადოების დიდ ნაწილს, მე „გულუბრყვილო სეკულარიზმს" ვუწოდებდი. ამ პოზიციიდან გამომდინარე, მიუღებელია თვით ეკლესიის პრეტენზია, სახელმწიფო საქმეებზე, კერძოდ, კანონმდებლობაზე, გავლენა მოახდინოს. ზოგზე „დამთრგუნველი" შთაბეჭდილება მოახდინა პარლამენტის „გადაშავებულმა" დარბაზმა – იგულისხმება საპარლამენტო კომისიის სხდომა, სადაც ანტიდისკრიმინაციული კანონპროექტის განხილვას არაერთი სასულიერო პირი დაესწრო. ქართული ოცნების ერთ-ერთმა ყველაზე ლიბერალურმა წევრმა, ახლო წარსულში კი – სამოქალაქო საზოგადოების აქტივისტმა თამარ კორძაიამ პროტესტის ნიშნად დატოვა კიდეც სხდომა, რადგან სასულიერო პირთა აქტივიზმში „პარლამენტზე ძალადობა" დაინახა.

ანაფორების სიმრავლე პარლამენტის დარბაზში ეკლესიის სახელმწიფო საქმეებში „ჩარევის" თვალსაჩინო გამოხატულებად ჩაითვალა. მაგრამ სასულიერო პირების გარდა, სხდომას ესწრებოდნენ არასამთავრობო ორგანიზაციები, რომლებიც ასევე აკრიტიკებდნენ კანონპროექტს, ოღონდ საპირისპირო ნიშნით: ისინი კანონში უმცირესობების უფლებათა დაცვის უფრო კონკრეტული და ქმედითი მექანიზმების ჩადებას მოითხოვდნენ.

ახლა ვიკითხოთ: აქვს თუ არა, დავუშვათ, ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციას, უფლება, სახელმწიფოს საქმეებში ჩაერიოს? შეადგენს თუ არა „პარლამენტზე ძალადობას" მისი თუ სხვა არასამთავრობოების დაჟინებული მოთხოვნები, კანონები მათ მიერ სწორად მიჩნეულ კრიტერიუმებს შეესაბამებოდეს?

საკითხის ასე დასმას ბევრი მკრეხელობად ჩამითვლის. სამოქალაქო საზოგადოება ხომ იმისია, რომ სახელმწიფოზე გავლენა მოახდინოს. ზოგადად, დემოკრატიული სახელმწიფო იმით განსხვავდება ავტორიტარულისგან, რომ მის საქმეებში ვიღაცები მუდმივად ერევიან (მათ შორის, ხანდახან, საერთაშორისო თანამეგობრობაც) და ეს სრულიად ნორმალურად მიიჩნევა.

მაგრამ თუ სახელმწიფო საქმეებში ჩარევის უფლება აქვს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციას, რა ნამუსით უნდა ჩამოვართვათ ის მართლმადიდებელ ეკლესიას?

გულუბრყვილო სეკულარიზმის აღსასრული

გულუბრყვილო სეკულარიზმის წარმოდგენით, ეკლესია პოლიტიკური საკითხებისგან სრულიად იზოლირებული უნდა იყოს. მან ადამიანის სულზე და მის მარადიულ ცხონებაზე უნდა იზრუნოს, პოლიტიკა რა შუაშია? ხომ ნათქვამია – ღმერთს ღმრთისა, კეისარს კიდევ კეისრისაო? ჭეშმარიტად. სოციოლოგიის ენაზე ამას „რელიგიის პრივატიზაციას" ეძახიან.

მაგრამ პრაქტიკულად, ეს ასე არასოდეს ყოფილა. არსებობდა ილუზია, თითქოს განვითარება და განათლება თანდათან აქეთ წაგვიყვანდა. მაგრამ სინამდვილეში ეს ილუზია ემყარებოდა ვარაუდს, რომ განათლების გავრცელებასთან ერთად ადამიანები ნაკლებ რელიგიურები გახდებოდნენ. ეკლესიის და სახელმწიფოს რადიკალური გამიჯვნის წინაპირობა ისაა, რომ ხალხის უმრავლესობამ ეკლესიაში აღარ იაროს და ამით ამ უკანასკნელს მასზე გავლენა მკვეთრად შეუსუსტდეს. სწორედ ეს მოხდა დასავლეთ ევროპაში, ამიტომ იქ ეკლესია პოლიტიკურ როლსაც ნაკლებად თამაშობს.

მაგრამ მსოფლიოს სხვა ნაწილებში, მათ შორის, განვითარებულ ამერიკაში, ეს არ მომხდარა: რელიგია და ეკლესია ადამიანებისთვის მნიშვნელოვანი რჩება. ესე იგი, ეკლესიები და მათი მრევლი სოციალური ძალაა. აქ არც დროა და არც აუცილებლობა, ჩავუღრმავდეთ, თუ სახელდობრ რას ემყარება ის: ადამიანები მართლა გრძნობენ ღვთიური ძალის მადლს და ცდილობენ, რელიგიური მცნებების შესაბამისად იცხოვრონ, თუ ეკლესია მათთვის იდენტობის (მაგალითად, ქართველობის) სიმბოლო და გარკვეული სოციალური კონვენციების იდეოლოგიური საფუძველია. მთავარია, ამოვიდეთ რეალობიდან: საქართველოში ეკლესია სოციალური ძალაა.

ხოლო თუ ასეა, რელიგია პოლიტიკაზეც მოახდენს გავლენას. ყოველ შემთხვევაში, თუნდაც ნაწილობრივ დემოკრატიებში მისი დაბლოკვა პრინციპულად შეუძლებელია. სოციალური ძალა ხალხის მობილიზაციის უნარსაც ნიშნავს: ეკლესიის გარშემო გაერთიანებულ ჯგუფებს შეუძლიათ, კანონიერი დემოკრატიული მექანიზმები გამოიყენონ თავისი მოთხოვნების დასაცავად: მაგალითად, დემონსტრაცია გამართონ, ან, სხვა მოქალაქეებთან ერთად, საპარლამენტო განხილვაში მიღონ მონაწილეობა. ამას ვერავინ აუკრძალავს.

ამიტომ, ბოლო ათწლეულებში სერიოზულმა მეცნიერებმა უარი თქვეს გულუბრყვილო სეკულარიზმის თეზისზე: ქვეყნები, სადაც რელიგიის პრივატიზაცია მართლა მუშაობს, გამონაკლისია. მსოფლიოში რელიგიის როლი საჯარო პოლიტიკაში იზრდება და არა მცირდება. მოთხოვნა: „ეკლესია პოლიტიკაში არ უნდა ჩაერიოს", არარეალისტური და ცოტა ძველმოდურია.

რეალობას განსაკუთრებით აცდენილია თეზისი, რომელიც საქართველოში ზოგი მემარცხენისგან გამიგია: ეკლესიის პოლიტიკურ აქტივობას ზოგადად ვერ ავკრძალავთ, რადგან ბევრგან, მაგალითად, ლათინურ ამერიკაში, „პროგრესული" მღვდლები არიან და პოლიტიკაშიც ერევიან. მაგრამ ესენი, ცუდები, მართლა უნდა გავარიდოთ სახელმწიფო საქმეებს. ეს როგორ? თუ ეკლესიას სურს და შეუძლია, ლეგალური მეთოდებით პოლიტიკაზე გავლენა მოახდინოს, ამას ვერავინ დაუშლის. მოსწონს თუ არა მისი მოთხოვნები მემარცხენე თუ მემარჯვენე ლიბერალებს, არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს.

ორმაგი გამიჯვნა და განათლებული ავტორიტარიზმი

ეს არ ნიშნავს, რომ საქართველოში ამ მხრივ შეშფოთების საფუძველი არა გვაქვს: უბრალოდ, საკითხი სხვაგვარად უნდა დავაყენოთ. დღეს, სეკულარიზმზე ლაპარაკისას, ხშირად მოჰყავთ ხუან ლინცის და ალფრედ სტეპანის ფორმულა ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის „ორმაგ გამიჯვნაზე". პრაქტიკულად, ეს ნიშნავს ორმაგ ავტონომიას: ეკლესიას უნდა შეეძლოს ხელისუფლებისგან დამოუკიდებლად მოქმედება, ასევე ხელისუფლებასაც უნდა შეეძლოს ეკლესიიგან დამოუკიდებლად გადაწყვეტილების მიღება. ბოლო ხანებში ამ მეორე მიმართულებით გვიჭირს.

მართლა დემოკრატიული, ანუ ამავე დროს ლიბერალური, სახელმწიფო პლურალიზმის, ანუ სხვადასხვა სოციალური ძალის კონკურენციის პირობებშია შესაძლებელი. თუ აპრიორი ჩავთვლით, რომ ეკლესია ერთადერთი სოციალური ძალაა, მაშინ დემოკრატიული სახელმწიფო მის ზეწოლას ვერ გაუმკლავდება და შეიძლება თეოკრატიულს მიუახლოვდეს. ასეთ შემთხვევაში სხვა დისკუსია უნდა გვქონდეს: საერო ტირანია გვირჩევნია თუ დემოკრატიული თეოკრატია? რაღაც ზომით, ასეთი დილემის წინაშე დგას, ვთქვათ, ეგვიპტის საზოგადოება. მაგრამ თუ ეკლესია ერთ-ერთი სოციალური ძალაა, რომელსაც სხვა სოციალური ძალები აწონასწორებს, ეს დემოკრატიისთვის სრულიად ნორმალურია.

არის თუ არა ეკლესია ერთადერთი ან უმთავრესი სოციალური ძალა საქართველოში? შეიძლება იყოს კიდეც, მაგრამ ზუსტად არ ვიცით. ეს მხოლოდ საქმით, ანუ პოლიტიკური პრაქტიკით შეიძლება გამოჩნდეს. პატრიარქის მყარი ასტრონომიული რეიტინგით ან თოქშოუების ინტერაქტივებით კითხვაზე პასუხს ვერ მივიღებთ.

ამიტომაცაა მნიშვნელოვანი იმ პრეცედენტების ანალიზი, რითაც ეს სტატია დავიწყე. რას ნიშნავდა ამ შემთხვევებში ეკლესიის პოლიტიკური მარცხი? განათლებული ავტორიტარიზმის მძლავრობას ხალას ხალხურ ქსენოფობიაზე? თუ სახელმწიფომ ბალანსი დაამყარა სხვადასხვა სოციალური ძალის მოთხოვნებს შორის?

ჩემი აზრით, ცალსახად ვერც ერთს ვერ ვიტყვით, თუმცა განათლებული ავტორიტაზმის ვარაუდი ორივე შემთხვევაში უფრო დამაჯერებელი ჩანს. ნაციონალური მოძრაობა აღიარებდა ეკლესიას ანგარიშგასაწევ სოციალურ ძალად და ყველანაირად გაურბოდა მის განაწყენებას – განსაკუთრებით მაშინ, როცა ოპოზიციასთან მისი ალიანსისა ეშინოდა. მაგრამ 2011 წლის ზაფხულისთვის ოპოზიცია ისე დაუძლურდა, რომ ნაციონალებმა გაბედეს გადაედგათ სამართლიანი და ქვეყნისთვის საჭირო, მაგრამ ეკლესიისთვის მიუღებელი ნაბიჯი. თუმცა ფორმალურად ყველაფერი დემოკრატიული პროცედურებით მოხდა, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ამ ნაბიჯის შესაძლებლობა დემოკრატიის დეფიციტმა – კერძოდ, ოპოზიციის უკიდურესმა სისუსტემ – განაპირობა. ძლიერი, აქტიური და ეკლესიასთან შეხმატკბილებული ოპოზიციის პირობებში ნაციონალები, სავარაუდოდ, ამაზე არ წავიდოდნენ. მაშინ ვერავინ იწინასწარმეტყველებდა, რომ რამდენიმე თვეში ციდან ქერუბიმივით ჩამოფრენილი მილიარდერი რადიკალურად შეცვლიდა პოლიტიკურ ბალანსს და, სწორედ რომ ეკლესიასთან მჭიდრო კავშირში, ნაციონალებს ხელისუფლებიდან „მიაბრძანებდა".

2014-ში პროცესი გარეგნულად კიდევ უფრო დემოკრატიული ჩანდა. ის, რაც ხსენებულ საპარლამენტო კომიტეტის სხდომაზე ვნახეთ, პარლამენტზე ძალადობას კი არა, დემოკრატიის ზეიმს ჰგავდა. დარბაზში გვერდიგვერდ იჯდა სამოქალაქო საზოგადოების ორი რაზმი – ერთი წარმოადგენდა რელიგიურ ტრადიციონალიზმს, მეორე კი – ადამიანის უფლებების თანამედროვე ფილოსოფიას. სახელმწიფო, ანუ, ამ შემთხვევაში, პარლამენტი ეცადა, ორივეს აზრი გაეთვალისწინებინა, რის შედეგადაც ორივე უკმაყოფილო დარჩა (თუმცა ეკლესია – უფრო მეტად). ორმაგმა გამიჯვნამ იმუშავა.

ეს ეპიზოდი დემოკრატიის სახელმძღვანელოებში შესატან ქეისად ივარგებდა, რომ არა ერთი პატარა გარემოება. პრაქტიკულად არავის ეპარება ეჭვი, რომ გადაწყვეტილების მიმღები უმრავლესობა დამოუკიდებული არ იყო: მან დაუჯერა ერთადერთ ადამიანს, რომელსაც არავითარი კონსტიტუციური უფლებამოსილება არ გააჩნია. არ ვიცი, რა მოტივი ჰქონდა ბიძინა ივანიშვილს, როცა თავის უმრავლესობას ანტიდისკრიმინაციული კანონი მიაღებინა: შეიძლება, ამ საკითხში გულწრფელი ლიბერალია, შეიძლება, აღიზიანებს ეკლესიის პრეტენზია მისი პირადი ძალაუფლების შეზღუდვაზე. მაგრამ კანონის მიღებას ამ ერთი ადამიანის ნებას უნდა ვუმადლოდეთ: მის გარეშე, არსებული საპარლამენტო უმრავლესობა შეიძლება სხვაგვარად მოქცეულიყო. დემოკრატიული ფორმის უკან ისევ ავტორიტარული რეალობა იმალება.

დასკვნა: ეკლესიის პოლიტიკური ძალა

მაინც, რამდენად დიდია ეკლესიის, როგორც პოლიტიკური მოთამაშის ძალა? ჯერჯერობით ორი რამის თქმა შეგვიძლია. ეკლესიამ ისწავლა, როგორ გამოიყენოს თავისი მიზნებისთვის დემოკრატიული პოლიტიკის მეთოდები. მან შეამჩნია, რომ სოციალურ ძალებს ხელისუფლებები იმის მიხედვით უწევენ ანგარიშს, თუ რამდენი ადამიანის გამოყვანა შეუძლიათ ქუჩაში. ამიტომ, ეკლესიისგან სულ უფრო ხშირად გვესმის წმინდა პოლიტიკური მუქარა: „ძალიან არ გაგვაბრაზოთ, თორემ ქუჩაში ხალხის გამოყვანაზე თუა, ვერავინ გვაჯობებს". და კონკრეტულად ამ ხელისუფლებას: „ჩვენი მოყვანილები ხართ და ჩვენვე შეგვიძლია, გაგისტუმროთ".

მეორე მხრივ, ჯერჯერობით ეკლესია მოქმედებს არა როგორც პოლიტიკური პარტია, არამედ როგორც პარტიების პარტნიორი. „ნაციონალების" დროს ის დიდხანს ცდილობდა ბალანსის დაცვას, მაგრამ 2012 წლის არჩევნებისთვის უკვე აშკარად დადგა ოპოზიციის გვერდზე. ახლა დაბნეულია და ბოლომდე ვერ გაერკვა, ვისზე დადოს ფსონი, მანამდე კი ძალის დემონსტრაციას ახდენს, ვთქვათ, 17 მაისის აქციით.

შეიძლება, ეკლესიას, როგორც პოლიტიკურ მოთამაშეს, არც ისე დიდი ძალა აქვს, როგორც გვაშინებს. პროცესი მისთვისაც სახიფათოა: სხვა ქვეყნების მსგავსად, აშკარა პოლიტიზაციამ შეიძლება შეამციროს მისი სოციალური გავლენა, რადგან პოლიტიკასთან კავშირი აფერმკრთალებს სიწმინდის აურას. მაგრამ, მეორე მხრივ, თუ აშკარა დიქტატურა არ დაამყარე, ეკლესიას ვერ ეტყვი, სახელმწიფო საქმეებში ნუ ჩაერევიო. ეს შეუძლებელია, მაშასადამე, ამის თქმაც სისულელეა. მთავარია, სახელმწიფო იყოს ეკლესიისგან ავტონომიური, ანუ პრინციპულ საკითხებში, მაგალითად, მოქალაქეთა თანასწორობის დაცვისას, გაუძლოს მის ზეწოლას. ის, რომ ორი სხვა მხრივ დაპირისპირებული პოლიტიკური ძალის პირობებში ამის პრეცედენტები დაგროვდა, მნიშვნელოვანია, თუმცა არაფრის გარანტიას არ იძლევა.

 

კომენტარები