კათოლიკოს-პატრიარქი ლეონიდე. 26 მაისი 1920 წელი
21 დეკემბერს პუტინმა გაიხსენა, რომ ადრე რუსეთის იმპერიაში „თბილისის გუბერნია შედიოდა და არავითარი საქართველო არ არსებობდა”, ხოლო ამგვარი ტერიტორიული მოწყობა „ცუდად არ მუშაობდა”. ერთი თვის თავზე კი მას საქართველოს პატრიარქი შეხვდა და უწოდა „ძალიან ბრძენი”, რომელიც „ყველაფერს გააკეთებს, რათა რუსეთი და საქართველო ძმებად დარჩნენ”. ორ ქვეყანას შორის კონფლიქტის მიზეზად ილია მეორემ „ცალკეული პიროვნებები” დაასახელა, რითაც ომის გაჩაღებაში პუტინის როლი, ფაქტობრივად, მინიმუმამდე დაიყვანა. მაგრამ, ამ ვოიაჟისას, უფრო საყურადღებო ალბათ სხვა, „რუსეთისა და საქართველოს მარადიულ სიყვარულზე” წარმოთქმული ფრაზა და მისი ავისმომასწავებელი სემანტიკა იყო.
ასეა თუ ისე, მას შემდეგ, რაც საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის კათოლიკოს-პატრიარქი რუსეთს ესტუმრა, ჩრდილოური მარადისობის პერსპექტივა უფრო მკვეთრად აციაგდა, უფრო მკაფიო კონტურები შეიძინა ილია მეორის საყვარელმა სენტენციამ: „მზის ამოსვლამდე მეზობლისკენ უნდა გაიხედო”. ორივე ქვეყანაში გახშირდა საუბარი ქართული საგარეო ორიენტაციის პრობლემატიკაზე, დსთ-ში დაბრუნებაზე, ევრაზიულ კავშირსა და ეგეთებზე. შეიძლება ითქვას, რომ სიმბოლური მნიშვნელობით, პუტინისთვის გაღებულმა საპატრიარქო რევერანსებმა და მარადიული ძმობის „ფიცმა” გვარიანად გადაწონა პრემიერის განცხადება სომხეთზე, როგორც საგარეო ურთიერთობების კუთხით ჩვენთვის სანიმუშო ქვეყანაზე.
აქ და ახლა, უკვე მეტისმეტად თვალშისაცემია, რომ რუსეთი საქართველოს საპატრიარქოს სრულიად გამორჩეულ ყურადღებას უთმობს და ხაზგასმით პოლიტიკურ ხასიათს ანიჭებს მასთან ურთიერთობას. ბოლო ხუთი წელია, მედვედევიც და პუტინიც მხოლოდ საქართველოს რელიგიურ ლიდერს მასპინძლობენ, ხოლო პოლიტიკურ ლიდერებთან ურთიერთობაზე დღემდე უარს ამბობენ. ისინი პერიოდულად უსრულებენ ხოლმე ილია მეორეს ამა თუ იმ თხოვნას და უნდა ვივარაუდოთ, რომ სათხოვარი ორმხრივია. თუმცა ამის შესახებ ჩვენ, როგორც წესი, ვერაფერს ვიგებთ.
მაგალითად, რუსეთის ეკლესია აღიარებს აფხაზეთსა და ოსეთში საქართველოს რელიგიურ იურისდიქციას, მაგრამ რა ფასს იხდის საპატრიარქო ამის სანაცვლოდ? კეთილი რუსეთისა ამქვეყნად არავის სჯერა და ამიტომ, აუცილებელია დაისვას კითხვები. კერძოდ, რისთვის სჭირდება რუსეთს საქართველოს საპატრიარქო? რა განაპირობებს მისდამი ასეთ კეთილგანწყობას? რა მოგებას ნახულობს რუსეთი ამ ურთიერთობებიდან? ასევე, აუცილებელია, რომ ამ კითხვებს მკაფიო პასუხიც გაეცეს, რადგან ჩვენს ისტორიულ გამოცდილებაში, 200-წლიანი „ერთმორწმუნეობის” ნაკვალევზე მხოლოდ და მხოლოდ იმპერიული ბატონობა, ქართული სახელმწიფოსა და ეკლესიის განადგურების საფრთხე იკითხება.
ევროპული არხის გადაკეტვა
ეჭვი არაა, რუსული ბატონობის სტრატეგიაში საქართველოს ეკლესიას განსაკუთრებული ფუნქცია ჰქონდა და აქვს დაკისრებული. ცხადია, რომ მისი გამოყენებაც ამ ფუნქციის შესაბამისად ხდებოდა. ბოლო სამი საუკუნის განმავლობაში რუსეთი სწორედ საეკლესიო ისტებლიშმენტის მეშვეობით ახდენდა გავლენას ბაგრატიონთა სახლზე, ქართულ პოლიტიკურ ელიტაზე, მოსახლეობის განწყობაზე, უალტერნატივოს ხდიდა რუსეთის, როგორც მხსნელის, იდეას, რელიგიურ და იდეოლოგიურ საფუძველს უმზადებდა ანექსიასა და რუსიფიკაციას, ქადაგებდა იმპერიისადმი მორჩილებას, გეზს უცვლიდა საგარეო ორიენტაციას, ახშობდა დასავლეთთან ყოველგვარ კავშირს, აგენტურულ საქმიანობაში აბამდა სამღვდელოებას, მისი პირით ამართლებდა კომუნიზმის ბოროტებას. ბოლო-ბოლო, 
1781-1782 წლებში ერეკლე II ავსტრიის იმპერატორს, იოზეფ II-ს, ქართული ჯარის ევროპული სტანდარტებით აღჭურვასა და გაწვრთნაში პოლიტიკურ და ფინანსურ დახმარებას სთხოვდა. ანალოგიური წერილებით მიმართავდა საფრანგეთის, ნეაპოლის, პრუსიის მეფეებს, ვენეციის რესპუბლიკასა და რომის პაპს. ცხადია, დახმარებას ითხოვდა რუსეთისგანაც. ერეკლე, ისევე როგორც მისი წინამორბედები, ევროპასთან ურთიერთობას კათოლიკე ეკლესიის ქართული მისიონის მეშვეობით წარმართავდა, რუსული დიპლომატიის ასპარეზი კი მართლმადიდებელ მღვდელმთავრებს ეთმობოდა.
იმ დროისთვის რუსეთი, მართალია, კონკრეტულ ნაბიჯებს დგამდა კავკასიაში გავლენის გასაძლიერებლად, მაგრამ მაინც შიშობდა, რომ ევროპელები მას საქართველოთი დაინტერესებას დაასწრებდნენ. ამიტომ, ეკატერინე II-მ 1782 წლის დეკემბერში ხელქვეითებს ქართულ სამეფოებთან დასადებ ხელშეკრულებათა პროექტის მომზადება დაავალა. „უზენაესად მითითებულ საფუძვლებში” (ასე იწოდებოდა საგარეო საქმეთა ფაქტობრივი მინისტრის, ბეზბოროდკოს მიერ შემუშავებული ტრაქტატის პროექტი, რომლის გაფორმებაზე გრაფი პოტიომკინი იყო პასუხისმგებელი) ნათქვამია: „უკუგდებულ იქნას რომის იმპერატორსა და სხვა ქრისტიანულ სამეფოებთან მათი ნაცნობობა. ეთქვათ, რომ ჩვენი აზიელი მეზობლების საქმეებში ჩარევის არანაირი პირობა არ გააჩნიათ და რომის იმპერატორსაც არ უგზავნონ წერილები”.
ეს იმას ნიშნავდა, რომ ქართლ-კახეთის მეფისთვის ევროპასთან საკონტაქტო არხი უნდა გადაკეტილიყო, რისთვისაც, პირველ რიგში, კათოლიკური მისიონი უნდა გაენეიტრალებინათ. ამ საქმისთვის იმპერიამ სწორედ ქართველი სამღვდელოება გამოიყენა. „მითითებებში” აღნიშნულია, რომ ქართული იერარქია რუსეთის სინოდს უნდა მიებას და მისი მეთაურიც რუსეთის ეკლესიის პირველი რანგის მწყემსმთავრების რიგში მოექცეს. ამ კონტექსტში ბეზბოროდკო ავსტრიის იმპერატორთან ერეკლეს ურთიერთობის საკითხს უბრუნდება და პოტიომკინს შემდეგ ინსტრუქციას აძლევს: „როცაკი სასულიერო წოდებით ისინი სინოდს ჩაებმებიან, ამ მაგალითის საფუძველზე რომის სასულიერო პირებსაც რუსეთიდან მიიღებენ, რითაც რომის იმპერატორთან კავშირი გაწყდება, რომლის მიზეზი მისიონარია იყო”.
ტროას ცხენი
„განუტევნა ყოველნი და აღირჩა რუსთ მეფე, რამეთუ ჰგონებდა განთავისუფლებასა ეკლესიათასა და ძალსა ქრისტეანობისასა”, – ასე აღწერა ვახუშტი ბატონიშვილმა მამის, ვახტანგ მეექვსის ევროპული კურსის მარცხის შედეგი. მაგრამ, რეალურად, ერთმორწმუნეობაზე ამ გულუბრყვილო სასოებამ, ქართლ-კახეთის სამეფოს ოკუპაციისა და ანექსიის სამზადისის პროცესში, ნამდვილი ტროას ცხენის როლი შეასრულა.
გვინდა ეს თუ არა, უნდა ვაღიაროთ, რომ აღმოსავლეთ საქართველოს სამღვდელო დასი, შეგნებულად თუ შეუგნებლად, ჯერ კიდევ ანექსიამდე კარგა ხნით ადრე, საქართველოს რუსიფიკაციას თვითონვე შეუდგა. რუსულ-ქართულ დიპლომატიაში ჩაბმული თუ რუსეთში გახიზნული სამღვდელოება საქართველოში რუსული ორიენტაციის გაძლიერებისთვის ძალღონეს არ ზოგავდა. მოსკოვისა და პეტერბურგის სტამბებიდან იგზავნებოდა ქართული საეკლესიო წიგნები და ლოცვანები, რომლებშიც ქართველი მეფეების ნაცვლად უკვე რუსეთის იმპერატორები იხსენიებოდნენ.
ურთულესი პოლიტიკური ვითარების გარდა, ფატალური სწორედ ერთმორწმუნეობის გამო გახდა განწყობა, რომ ქვეყნის გადარჩენა მხოლოდ ჩრდილოელი მეზობლის მფარველობას შეეძლო. ამ თვალსაზრისით, მეფე გიორგი მეთორმეტისა და მისი კათოლიკე მრჩევლის, მღვდელი ნიკოლას მეტად შინაარსიან დიალოგს გადმოგვცემს პლატონ იოსელიანი:
„შეწუხებული მეფე სამეფოსა დაუწყნარებელისა შინა შფოთთაგან და მტერთა ლეკთაგან გაქელვისაგან – ჰფიქრობდა და განიზრახავდა რუსეთისადმი ქვეყნისა გარდაცემასა. პატრმან ნიკოლამ მოახსენა მეფესა: ... დამონებული სხვათაგან მეფობა არის უბედური და მარადის სამწუხარო. სხვათაგან დამოკიდებული ქვეყანა იქნება დაცინებული და საკიცხველი. უცხო ნათესავი, პატრონად ქვეყანასა მოყვანილი, შეექმნება ერსა მტრად და მდევნელად და მაწუხებლად... რუსნი შემოიტანენ პირველადვე მძიმესა უღელსა და დასდებენ ქვეყანასა კისერსა, მოითხოვენ დიდთა ხარკთა, რომელთაცა თქვენ ვერ შესძლებთ. მაშინ თქვენნი მამულნი და ყმანი გაისყიდებიან ბარაბანითა და მკვდარნი თქვენნი დაიმარხებიან მუზიკითა. უპასუხა მეფემან, – დავსუსტდით, გაქრება ქრისტიანობა აქ ურუსოთ. 
ეს გასაუბრება, ერთი მხრივ, ზუსტად წარმოაჩენს რომის ეკლესიის პოზიციას საქართველოსა და რუსეთის კავშირის თაობაზე, ხოლო მეორე მხრივ, ილუსტრაციაა იმისა, თუ რა მსუყედ იყო გაჯერებული რელიგიით რუსული არჩევანი. საბოლოო ჯამში, თეოლოგიურად გამოფიტულ ქართლის ეკლესიაში მესამე რომის დოქტრინის ტრანსლაციამ და ქართველების მიერ ამ იდეოლოგიურ საფუძველზე შექმნილმა რუსეთის მომხიბვლელმა ხატმა შავი ხვრელივით შეისრუტა საქართველო.
მისაბაძი მაგალითი
1801 წლის 31 დეკემბერს იმპერატორმა ალექსანდრე პირველმა ახლადოკუპირებული ქვეყნის კათოლიკოსს, ანტონ მეორეს, საგანგებო წერილით მიმართა: „კეთილშობილება და სიმშვიდე ჩვენი ერთმორწმუნე ქართველი ხალხისა, განსაკუთრებული მზრუნველობისა და დაცვის ქვეშაა. ჩვენი თქვენდამი პატივისცემის ნიშნად მიგვაჩნია თქვენი წოდების შესაფერისი ყურადღება მიგვექცია თქვენზე და გვებოძა თქვენთვის წმ. ალექსანდრე ნეველის კავალრობა... ჩვენ დარწმუნებული ვართ, რომ თქვენ თანამდებობას სულით და რწმენით ემსახურებით და იქნებით ქართველი ხალხისთვის მაგალითის მიმცემი”. როგორც ჩანს, ნეველისორდენოსანმა პატრიარქმა როლი პირნათლად შეასრულა, რადგან მისი უშუალო მონაწილეობით შედგა დაპყრობის ლეგიტიმაციის ყველა სიმბოლური აქტი.
1802 წელს, აპრილის დამდეგს, თბილისში ზარზეიმით შემოასვენეს ნინოს ჯვარი. მეთვრამეტე საუკუნეში რუსეთში გატანილი ივერიის ეკლესიის უმთავრესი რელიკვია საქართველოს დაუბრუნდა. ერთი შეხედვით, წმინდა რელიგიური ასპექტით, ქართველებისთვის ეს მართლაც დიდი მოვლენა იყო. საზეიმო ცერემონიალში, ანტონ კათოლიკოსის თაოსნობით, აქტიურად მონაწილეობდა ქართული სამღვდელოება. მაგრამ ნინოს ჯვარს რუსი მოხელეების მთელი არმიაც შემოჰყვა, რომლის ერთადერთ მისიას ოკუპირებულ ქვეყანაში 
რამდენიმე დღის შემდეგ, 1802 წლის 12 აპრილს, იმპერატორის მითითებით, თავადაზნაურობას სიონის საკათედრო ტაძარში მოუყარეს თავი. ანტონ მეორემ შეკრებილებს იმპერატორის ერთგულება დააფიცებინა. პეტერბურგში საგანგებოდ შედგენილი ფიცის ტექსტი მისი მითითებით არქიმანდრიტმა ტრიფილემ წაიკითხა: „მე, ქვემო სახელდებული აღვსთქვავ და ვფუცავ... ვითარმედ მნებავს და თანამიძს მათის იმპერატორობის დიდებულებისა ალექსანდრე პავლოვიჩისა თვითმპყრობელისა ყოვლისა რუსეთისა... ერთგულად და პირუთვნელად ვემსახურო და დავემორჩილო ყოველსა შინა უმაღლესისა ნებისა მისსა, არა დავზოგო ცხოვრება თვისი ვიდრე უკანასკნელ წვეთად სისხლისა ...დასამტკიცებლად ფიცისა ამის ჩემისა ამბორს ვუყოფ ჯვარსა მაცხოვრისა ჩემისასა. ამინ”.
ტექსტს საეროებთან ერთად კათოლიკოსმა და მისმა მღვდელმთავრებმაც მოაწერეს ხელი. ამ საბედისწერო აქტის შედეგად, ჯერ სამეფო, ხოლო ათიოდე წლის შემდეგ, ივერიის 1500-წლიანი ეკლესიაც თვალსა და ხელს შუა გაუჩინარდა. მათ ადგილას თბილისის 
მებრძოლი ეკლესია
მე-19 საუკუნის მიწურულს ქართველი სამღვდელოება თავგამოდებით ჩაება თერგდალეულების მიერ წამოწყებულ ეროვნულ მოძრაობაში. ქართული ეკლესიის აკლებამ და იმპერიის საეკლესიო კაზიონშჩინამ ძლიერი ანტირუსული რელიგიური მოძრაობის დაბადება განაპირობა. ქართველი სამღვდელოება ავტოკეფალიის აღდგენის მოთხოვნით გამოვიდა, ძირეულად და რადიკალურად დაუპირისპირდა იმპერიულ მართლმადიდებლობას, მის „უზენაესად მითითებულ საფუძვლებს”.
მკვეთრად ნაციონალური და ანტირუსული შინაარსის გარდა, ამ მოძრაობას, წმინდა ქრისტიანული მოტივაცია განსაზღვრავდა, რადგან, არც მეტი და არც ნაკლები, ეს იყო ბრძოლა ქართველების ქრისტიანობაში, მართლმადიდებლობაში დასაბრუნებლად. საქმე ისაა, რომ რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია, სინამდვილეში, ეკლესია კი არა, ჩინოვნიკური, რეპრესიული სახელმწიფო აპარატი იყო, რომელიც იმპერიის იდეოლოგიური საყრდენისა და მთავარი ცენზორის როლს ასრულებდა.
ავტოკეფალისტების მოძრაობამ ამ „კაზიონნი”, თავისი არსით ანტიქრისტიანული დაწესებულებისგან ქართველი მრევლის სრულ გაუცხოებასა და ჩამოშორებას შეუწყო ხელი, რაც, ალბათ, ქართული ლიბერალური ნაციონალიზმის ნაკადში საეკლესიო ნაციონალიზმის შერწმის საფუძველიც უნდა გამხდარიყო.
რა უცნაურადაც უნდა ჟღერდეს, ავტოკეფალისტების მოძრაობა სამოქალაქო ნაციონალიზმის, დემოკრატიის, ლიბერალიზმის, განმანათლებლობისა და სეკულარაზმის იდეებით იყო ნასაზრდოები. აბა, სხვას რას უნდა ნიშნავდეს მათ მიერ შემუშავებული 
ყოველივე ამასთან ერთად, რუსეთის მიუღებლობამ ავტოკეფალისტების დასავლეთით, დასავლური ქრისტიანობით ბუნებრივი დაინტერესებაც გამოიწვია. გააქტიურდა ურთიერთობა კათოლიკეებსა და პროტესტანტებთან. ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ სწორედ ამ „დასავლურობის” გამოხატულება იყო ის კავშირები, რაც საკათალიკოსო საბჭომ ევროპის პროტესტანტულ საგანმანათლებლო ცენტრებსა და რომის ეკლესიასთან დაამყარა. მაგალითად, გრიგოლ ფერაძე ბერლინის უნივერსიტეტში გაიგზავნა, ხოლო ვატიკანში საქართველოს ეკლესიის წარმომადგენლობა გაიხსნა.
ნაციონალური ეკლესიის პროექტმა პოლიტიკური ასპექტითაც იმდენად ეფექტურად იმუშავა, რომ სწორედ ეკლესია გახდა ეროვნული დამოუკიდებლობის იდეის ერთ-ერთი მთავარი მქადაგებელი და დამცველი. გარდა ამისა, კირიონის, ლეონიდესა და ამბროსის პატრიარქობის ხანმოკლე ეპოქაში მთლიანად უარი ითქვა „ჩრდილოურ ხაზზე” – ეკლესია არ შეუშინდა არანაირ კონფრონტაციას და საკმაოდ აგრესიულად, მოურიდებლად გაწყვიტა რუსეთთან საეკლესიო კავშირი. თავისუფლების ამ მოკლე პერიოდში ეკლესიაში თამამი რეფორმები დაიწყო, რომლის შედეგი ყოველმხრივი დერუსიფიკაცია და დეიდეოლოგიზაცია გახდა. თუმცა, უმთავრესი „ეროვნული” დამსახურება თავისუფლებისთვის მებრძოლი ეკლესიისა მაინც ის იყო, რომ მან, ამ სიტყვის პირდაპირი გაგებით, მართლმადიდებლობა დაუბრუნა საქართველოს, ქართველ ხალხს და, ჰიპერბოლას თუ მივმართავთ, დაამხო ერთმორწმუნე რუსეთის ხატი. საბოლოოდ, თავისუფალი ეკლესია, სწორედ რომ ამ უკომპრომისო ბრძოლის გამო, საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაზე სიცოცხლისუნარინი აღმოჩნდა – მან დევნის, ტერორისა და შიდა ღალატის მიუხედავად, ფაქტობრივად, 1927 წლამდე, ამბროსი ხელაიას გარდაცვალებამდე იარსება.
ჩეკისტების ბუდე
1927 წელს ლავრენტი ბერიამ სწორედ ამ „ცოცხალი ეკლესიის” მესვეურთა წრიდან შეარჩია ახალი კათოლიკოსი, ქრისტეფორე ციცქიშვილი, რომელმაც პრაქტიკულად აღსაყდრებისთანავე განაცხადა: „მივესალმები სრულიად საქართველოს საბჭოთა ხელისუფლებას და ვუსურვებ მას ნაყოფიერ მოქმედებას ქვეყნის კულტურულ და ეკონომიკურ წარმატებაში იმ ზომამდე, რომ არსებული დიდი კავშირი საბჭოთა რესპუბლიკებისა თვის შემოქმედებითის მუშაობით, ერთა შორის სამართლიანობის დამყარებით, კიდევ უფრო მეტი მიმზიდველი ყოფილიყოს კავშირის გარეშე მყოფ ერთათვის”.
უკიდურესად დასუსტებულმა „ტრადიციულმა” სამღვდელოებამაც, კომუნისტური ტერორის წინაშე მართლმადიდებლობის დაცვას, „წითელ ეშმაკთან” ყოველდღიურ შიშსა და ძრწოლაზე დაფუძნებული თანამშრომლობა ამჯობინა. მაგრამ, 1943 წელს რელიგიური დევნა და შევიწროება თითქოს ერთბაშად შეწყდა. საბჭოთა კავშირში ეკლესიის მდგომარეობა თითქოს შეიცვალა – მან მიიღო იურიდიული აღიარება, იკურთხა ახალი სასულიერო პირები, გაიხსნა დაკეტილი ტაძრები, თეოლოგიური სასწავლებლები და მღვდელმთავრებს დაურიგდათ მანქანები.
ამბროსი ხელაიასთან ერთად წლების წინ დევნილმა კალისტრატე ცინცაძემ, იმჟამად კი უკვე საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა, 1949 წელს, ბელადს ასეთი ხოტბა უძღვნა: „კაცთა შორის რჩეულო! ჩემი მოხუცებულობის ოცნება იყო, საკუთარი თვალით მენახა ჩვენი ხალხის სიამაყე და მსოფლიოს უდიდესი ადამიანი, მაგრამ ბედმა არ მარგუნა ეს ბედნიერება, ალბათ ამის ღირსი არ ვარ. მიიღეთ ძვირფასო იოსებ, საქართველოს ეკლესიის და მისი მეთაურის გულწრფელი მადლობა მშობელი ეკლესიის საბჭოთა კავშირში არსებული სარწმუნოებრივ ორგანიზაციათა სიაში შეყვანისათვის, ჩემი კადნიერი მამაშვილური სიყვარულის გამომხატველად მოგართმევთ ქართულ კულას წარწერით: იოსებ ქართველს, მსოფლიოში უცალღალატო ადამიანს, მაშვრალთა წინამძღვარს, მადლობით გულსავსე საქართველოს მართლმადიდებელთა მწყემსის კალისტრატე კათალიკოზ-პატრიარქისაგან”.
ამ წმინდაწყლის რელიგიური ჩანაცვლებით შეიძლება აიხსნას ის ფენომენი, რომ დღემდე რუსეთისა და საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიებში ცოცხალია და თავისებური მისტიკურ-აპოკალიპტური ემოციურობითაა აღბეჭდილი სტალინის – დიადი ბელადის, ერების მამის, ფარული მართლმადიდებლის, ანტიქრისტეს შემკავებლისა და ბოლო ჟამის წმინდანის კულტი. თუმცა, რეალურად, სტალინურ მართლმადიდებლობას ათეისტურ იმპერიაში უფრო მიწიერი ამოცანები ჰქონდა დასახული: მას საბჭოეთში პატრიოტული სულის გაღვივება და საერთაშორისო არენაზე კომუნისტური სამოთხის ქადაგება დაევალა, რასაც რკინის ფარდის ჩამოშვების შემდეგ კოსმოპოლიტიზმის მხილება და ანტიდასავლული, ანტიამერიკული, ანტიკაპიტალისტური, ანტიმილიტარისტული პროპაგანდის ვალდებულებაც დაემატა.
ასეთი უაღრესად „საპასუხისმგებლო” მისიის გამო ძირფესვიანად შეიცვალა ეკლესიის საკადრო შემადგენლობისადმი რეჟიმის დამოკიდებულება. ენკავედემ (კაგებემ) ამჯერად უკვე ეკლესიის შიგნიდან დაამყარა მასზე სრული კონტროლი. ეკლესიები ჩეკისტების ბუდედ იქცა, რადგან ნებისმიერი ტიპის ხელდასმა მხოლოდ და მხოლოდ უშიშროების კომიტეტის ლოცვა-კურთხევით შეიძლებოდა აღსრულებულიყო. ამ ლეგენდარული უწყების ყოფილი რეზიდენტი, კონსტანტინე პრეობრაჟენსკი წერს, რომ „სტალინმა მოსკოვის საპატრიარქო, პოლიტიკური მოსაზრებებიდან გამომდინარე შექმნა... ვინ იყვნენ მოსკოვის სასულიერო აკადემიის პირველი მსმენელები? ის ხალხი, ვინც ფრონტიდან დააბრუნეს. საბჭოეთში კი, აბა, რომელ უწყებას ჰქონდა უფლება ფრონტიდან ადამიანების მოხსნისა, მით უმეტეს, ყველაზე კრიტიკულ, 1943 წელს, როცა ომში განურჩევლად მიყავდათ ყველა? ეს, რა თქმა უნდა, ენკავედე იყო, ანუ ჩვენებურად კაგებე. ასეთი პრივილეგია მხოლოდ და მხოლოდ საიმედო, შემოწმებულ აგენტურას შეიძლებოდა მისცემოდა. ყველა მღვდელმსახური, რომელიც ფრონტიდან დააბრუნეს, უკლებლივ ყველა, კაგებეს აგენტი იყო, სხვა შემთხვევაში, მათ არც დააბრუნებდნენ... მე მომიწია ხნოვან სამღვდელო პირებთან შეხვედრა. ისინი ასეთ რამეს ამბობდნენ – ჩვენ უპარტიო კომუნისტები ვართო... ეკლესია ისეთივე მაკონტროლებელი ორგანო იყო, როგორიც, მაგალითად, საგარეო საქმეთა სამინისტრო. რაც შეეხება ძველ, ხნოვან მღვდელმთავრებს, – არიან თუ არა ისინი აგენტები? რა თქმა უნდა, ისინი კვლავ აგენტებად რჩებიან. თუ, ვთქვათ, საჯაროდ მოინანიებენ, მათ თვითგამოაშკარავების გამო გარიცხავენ კიდევაც, მაგრამ უამისოდ, ისინი ისევ აგენტები არიან” .
რაც დრო გადის, უფრო და უფრო მეტს ვიგებთ იმის შესახებ, რომ კაგებეს ყოვლისმომცველი რელიგიური ფესვები მარტო საბჭოთა კავშირში კი არა, ე.წ. სოციალისტურ და კაპიტალისტურ ქვეყნებშიც ღრმად ჰქონია გადგმული. დღეს ამას თითქმის აღარავინ უარყოფს და საკმარისზე მეტად მიამიტი უნდა იყო, რომ სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის ჩრდილში საქართველოს ეკლესიის იერარქია ვერ დაინახო შეფარებული. მით უმეტეს, რომ სუკის არქივებიდან უკვე გასაჯაროებულია არაერთი საინტერესო დოკუმენტი.
მაგალითად, ერთ-ერთი ანგარიში საბჭოთა კავშირში საეკლესიო ლიდერებთან მუშაობის შესახებ ასეთ ცნობას გვაწვდის: „განსაკუთრებული მნიშვნელობის შედეგები გამოიხატება შემდეგში – რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის წამყვანი აგენტურის მეშვეობით, საქართველოსა და სომხეთის ეკლესიები მყარად ინარჩუნებენ ლოიალობის პოზიციებს, საბჭოთა სახელმწიფოს მშვიდობისმოყვარე პოლიტიკის აქტიური მხარდაჭერის კურსს (1983 წ.)”. მაგრამ წარსულის ცოდვებზე უფრო აქტუალური პრობლემა, რა თქმა უნდა, ისაა, რომ კაგებესთან თანამშრომლობა, საქართველოშიც და რუსეთშიც, ყოფილი სოციალისტური ბლოკის ქვეყნებისგან განსხვავებით, საჯაროდ, ყველასთვის გასაგონად, ეკლესიას ჯერ არ მოუნანიებია და ეს თემა ისევ შვიდი ბეჭდით არის დალუქული.
აქედან გამომდინარე, თავზარდამცემი სიახლე არ იქნება იმის თქმაც, რომ რუსეთის ეკლესია დღესაც კრემლის ინსტრუმენტია, როგორც შიდა პოლიტიკურ და იდეოლოგიურ ველზე, ასევე საზღვარგარეთაც. იგი ღიად, მოურიდებლად, გარკვეული სიამაყითაც კი ემსახურება სახელმწიფოს ანტიდასავლურ, ანტიამერიკულ კურსს, მის ნეოიმპერიალისტურ მისწრაფებებს, მჭიდროდ არის დაკავშირებული სპეცსამსახურებთან და ამ მხრივ, რუსული საუკუნოვანი ტრადიციის ერთგულ დამცველად გვევლინება.
რად ღირს თუნდაც ის ფაქტი, რომ ხელისუფლებამ პატრიარქ კირილეს საგანგებოდ კრემლში მიუჩინა ოფისი. კიდევ ერთი ყოფილი „ჩეკისტი”, კაგებეს უმაღლესი თანამდებობის პირი, ცნობილი გენერალი კალუგინი, თანამედროვე რუსეთის ძალაუფლების სტრუქტურას შემდეგნაირად აღწერს: „თუკი რუსეთის სახელმწიფო საბჭოთა კავშირის ეპოქაში კომპარტიას, კაგებესა და სამხედრო სამრეწველო კომპლექსს ემყარებოდა, პუტინის რუსეთში იგი მართლმადიდებელ ეკლესიაზე, უშიშროებასა და ბიზნესზეა დაფუძნებული. საზღვარგარეთ ეს სამი მონსტრი მძლავრი პრორუსული ლობის შექმნას ემსახურება, რომელსაც პუტინი „რუსული სამყაროს” სახელით ახორციელებს... დღესდღეობით, რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია ერთ-ერთი საფარველია, რომლის მიღმა 
ნეორუსიფიკაცია
ცივი გონებით თუ გავიაზრებთ პროცესებს, რომლებიც პოსტსაბჭოთა პერიოდში საქართველოს ეკლესიაში მიმდინარეობს, აღმოვაჩენთ, რომ სახელმწიფოსგან რეალური გამიჯვნის, გავლენისა და ძალაუფლების არნახული გაფართოების, გამდიდრებისა და საყოველთაო აღიარების მოპოვების მიუხედავად, საქართველოს საპატრიარქო, დღემდე, არსებითად, თავისი რუსული და საბჭოური მოდუსით აგრძელებს მყოფობას და ვერ ახერხებს, ანდა არ სურს, პირობითად რომ ვთქვათ, ლიბერალურ გარემოსთან შეგუება.
1980-იანი წლების მიწურულს, საპატრიარქო, ერთი შეხედვით, აშკარად თანაუგრძნობდა ეროვნულ მოძრაობას და ცდილობდა ფეხი აეწყო მისთვის – ცდილობდა ექადაგა მისი ტრიბუნებიდან, ხოლო საკუთარი ამბიონები ეროვნული ლიდერებისთვის დაეთმო. სამღვდელოების რიტორიკაში ნაციონალიზმის ცნებები: ერი, მამული, სამშობლოს სიყვარული, ერთობა, ენა, და ზოგადად, ქართველობა მართლაც გამორჩეული, საკრალური შინაარსით დაიმუხტა და ეროვნული ხსნის თეოლოგიას დაედო საფუძვლად. ისეთი მითოპოეტური იდიომები, როგორიცაა „ივერიის გაბრწყინება” „საქართველო აღსდგა”, „ზეციური ივერია” და „ქართველნო, ერთად ღვთისაკენ” – ამ მესიანისტური მოძღვრების თვალმარგალიტებად იქცა.
მაგრამ, თუ უფრო ყურადღებით დავაკვირდებით, ვნახავთ, რომ ყოველივეს მიუხედავად, მთელი ამ დროის განმავლობაში, სასულიერო დასი საერო ნაციონალიზმთან კი არ ცდილობდა სინქრონიზაციას, როგორც ეს ავტოკეფალისტების შემთხვევაში იყო, არამედ მასთან დაპირისპირებულ ახალ იდეოლოგიურ სიმულაციას, ნაციონალიზმის ალტერნატივას ქმნიდა. საქმე ისაა, რომ ავად თუ კარგად, ეროვნული მოძრაობაც და შემდეგ უკვე სამოქალაქო ნაციონალიზმის პროექტიც, ისევე, როგორც თავის დროზე თერგდალეულები და ავტოკეფალისტები, საბოლოო ჯამში, დასავლური ლიბერალური პოლიტიკური ტრადიციით საზრდოობდნენ, ხოლო სამღვდელოება, რუსული და საბჭოური ისტორიული გამოცდილებითა და ფუნდამენტალისტური შეხედულებებით იყო გამოკვებილი. შესაბამისად, თუკი საერო ნაციონალიზმის ძირითადი იდეა დასავლეთისკენ სვლა და რუსეთისგან გათავისუფლება გახდა, მისი კლერიკალური ანტიპოდი, დასავლეთის მიუღებლობასა და ერთმორწმუნე მეზობლისადმი ღიაობაზე გაქადაგდა.
რეალურად, საპატრიარქოსთან თავის დროზე ვერც ეროვნულმა მოძრაობამ და მოგვიანებით ვერც სამოქალაქო ნაციონალიზმის პროექტმა საერთო ენა ვერა და ვერ გამონახა – სავარაუდოდ, ამის მიზეზი მისი თვალსაჩინო საბჭოურობა უნდა ყოფილიყო. სამაგიეროდ, 1980-იანი წლების ბოლოდანვე ტაძრებსა და მონასტრებში იოლად მოიკიდა ფეხი ანტიდასავლურმა ფუნდამენტალიზმმა, რაც პირველ ეტაპზე, ეკუმენური ორგანიზაციების დატოვებით, ანუ დასავლური ქრისტიანული სამყაროსგან სრული იზოლაციით 
მომდევნო ეტაპი შეიძლება დახასიათდეს იმით, რომ მთლიანად ჩაიხშო ე.წ. მართლმადიდებლური ლიბერალური აზრი, საეკლესიო სივრციდან მთლიანად განდევნეს ან გააჩუმეს ლიბერალურად განწყობილი სამღვდელოების, ინტელექტუალებისა და სასულიერო აკადემიის სტუდენტთა ჯგუფები. ამის სანაცვლოდ ფართო გასაქანი მიეცა ფანატიზმს, ექსტრემიზმსა და შეუწყნარებლობას, მარტივად რომ ვთქვათ, ეკლესიაში მმკ-ის სახით კარგად ორგანიზებულმა სიბნელემ დაისადგურა.
დღესდღეობით, ეკლესია ანტიდასავლური ფუნდამენტალიზმის გაბატონების კიდევ ერთ და გაცილებით უფრო სახიფათო ფაზაში იმყოფება. საპატრიარქოს როლისა და გავლენის გაფართოებასთან ერთად, გაიზარდა ეკლესიის დაპირისპირების ხარისხი სახელმწიფოს საეროობისა და ლიბერალურ-დემოკრატიული მოწყობისადმი. ამაზე ბოლო წლებში გაძლიერებული მონარქისტული ტენდენციები მეტყველებს. ასე გამოდის, რომ ეკლესია დაუპირისპირდა არა მარტო სამოქალაქო ნაციონალიზმს, როგორც ასეთს, არამედ თავისი აშკარად გამოხატული მონარქიზმითა და თეოკრატიული მისწრაფებებით წინააღმდეგობაში მოვიდა რესპუბლიკის იდეასთანაც. საერო ნაციონალიზმის ალტერნატივის კონსტრუირებასთან ერთად, მან, ფაქტობრივად, მონარქიულ თეოკრატიული საქართველოს მოდელიც შექმნა, რომელიც ზურგითაა შექცეული განდგომილ დასავლეთთან, ხოლო პირით ერთმორწმუნე რუსეთისკენ იცქირება.
ამ ანტიდასავლური ეროვნული უტოპიზმის ნიმუშია ილია მეორის 1995 წლის საშობაო ეპისტოლეში განვითარებული მსჯელობა იმაზე, თუ რა საგარეო კურსით უნდა წავიდეს საქართველო: „დღეს ბევრს მსჯელობენ, როგორი უნდა იყოს ჩვენი ქვეყნის განვითარების გზა, საითკენ უნდა წარიმართოს იგი: აღმოსავლეთისკენ თუ დასავლეთისკენ. დასავლეთი არის სამყარო, სადაც ყველაფერი ნებადართულია და სადაც ძალმომრეობა ბატონობს. იგი მატერიალურად ძლიერია, მაგრამ სულიერად მწირი, რადგან ფული იქ კერპადაა ქცეული. მიწიერმა კეთილდღეობამ არ უნდა მოგვხიბლოს... რა თქმა უნდა, ევროპაში კარგიც ბევრია, მაგრამ ეს კარგი ჩვენთვის უცხოა და ძნელად მისაღები. სულიერად ასევე უცხოა ჩვენთვის აღმოსავლეთი. ჩვენი მწუხარება და სიხარული ვერ ერგება მისი აზროვნების წესს, თუმცა მიმზიდველია მისი კულტურა და უძველესი ფილოსოფია. მაღალი კულტურა და განვითარებული ტექნიკა ხალხის ბედნიერებისთვის არ არის საკმარისი; არის ღირებულებანი, რომელიც ამა თუ იმ ერის ცხოვრებაში საუკუნეობით იქმნებიან და ყალიბდებიან და რომელთა დაკარგვაც დანაშაულია. ჩვენთვის ასეთია: მართლმადიდებლური სარწმუნოება, მოციქულთაგან ბოძებული, მუსიკა – ყველას რომ აღაფრთოვანებს, ჩვენი ენა და დამწერლობა, იდუმალებით სავსე და დიდებული; გასაოცარი ხელოვნება, ხატწერა, არქიტექტურა, ჩვენი მშვენიერი წეს-ჩვეულებანი”. (საშობაო ეპისტოლე, 1994-1995წ.).
მკითხველისთვის ძნელი არ უნდა იყოს პატრიარქის მოსაზრებიდან კონკრეტული პოლიტიკური თუ გეოპოლიტიკური სიმპათიების ამოკითხვა. კიდევ ერთი მაგალითი: 2001 წელს ერის სულიერმა მამამ საშობაო ეპისტოლეში ჩაწერა: „ისეთი პატარა ქვეყნისთვის, როგორიც საქართველოა, ალბათ, ყველაზე სწორი პოზიცია, ნეიტრალიტეტია, თუ, რა თქმა უნდა, გარანტირებული იქნება სხვა დიდი სახელმწიფოების მიერ”.
ბოლო ორი ათწლეულის განმავლობაში მართლმადიდებლური პოლიტიკური თეოლოგიის უწყვეტი ანტიდასავლური დისკურსი, ამბიონებიდან გამუდმებული ქადაგება, რომ გლობალიზაცია, ამერიკა, ევროკავშირი, NATO, ლიბერალიზმი, ადამიანის უფლებები, დემოკრატია, ან თუნდაც თურქეთი და დასავლური განათლება, საფრთხეს უქმნიან ეროვნულ თვითმყოფადობას, სხვა არაფერია, თუ არა რუსული ნეოიმპერიალისტური, ევრაზიული იდეოლოგიის ქართულსა ენასა ზედა ამეტყველება, ცნობიერების რუსიფიკაციის მცდელობა.
ეს ყველაფერი კი, ტიპოლოგიურად იმ საბედისწერო შეცდომის გამეორებას ემგვანება, რაც ქართველებმა მე-18 საუკუნეში დაუშვეს, როცა მესამე რომის შესახებ იმპერიული დოქტრინის გავლენის ქვეშ მოექცნენ, ქვეყნის გადარჩენის სტრატეგია ერთმორწმუნეობაზე ააგეს და ფატალური, შეუქცევადი გახადეს რუსული არჩევანი. არც ის უნდა დავივიწყოთ, რომ სწორედ რუსეთის საიმპერატორო დარბაზებში დაგეგმეს ეკლესიის მეშვეობით საქართველოსთვის დასავლეთისკენ მიმავალი გზის ჩახერგვა.
წმინდა სანქცია
ისტორიულ გამოცდილებაზე დაყრდნობით თუ ვიმსჯელებთ და შევაჯამებთ, გამოდის, რომ რუსეთი პოლიტიკურ მართლმადიდებლობას ერთბაშად რამდენიმე მისიას შეიძლება აკისრებდეს და მოსავლის მოწევასაც მათი შესრულებისდა მიხედვით გეგმავდეს. მეტი სიცხადისთვის, უკეთესი იქნება ჩამოვთვალოთ ისინი: 1. დასავლეთის დემონიზაცია, დასავლური გზის შეფერხება. 2. ცნობიერების რუსიფიკაცია, რუსეთის პოზიტიური ხატის შექმნა, იმგვარი კულტურული გარემოს შემზადება, სადაც რუსეთი, თავისუფლად, წყალში თევზივით იგრძნობს თავს. 3. ლეგიტიმაცია – იქნება ეს ანექსიისა თუ კურსის შეცვლის გამართლება და სხვა. 4. ევროპული ტიპის ქართული ნაციონალიზმისთვის, როგორც მკვეთრად ანტირუსული ფაქტორისთვის, ალტერნატიული ნარატივის ჩამოყალიბება, რომელშიც ქართველები პატრიოტულ ვნებებს რუსეთის კი არა, დასავლეთის წინააღმდეგ დაიკმაყოფილებენ. და ბოლოს, ვერავინ უარყოფს, რომ დღესდღეობით, საქართველოში ყოველივე ამით პოლიტიკური მართლმადიდებლობა მეტისმეტად აქტიურადაა დაკავებული. მასთან რუსეთს, ცხადია, ერთმორწმუნეობა და მაინც ასე უნდა ვთქვათ – დიდი ალბათობით – აგენტურული ქსელი აკავშირებს.
რუსეთს საქართველოში მხოლოდ ამ იდეოლოგიური ველის (როგორც გენერალი კალუგინი უწოდებს), რუსული სამყაროს საკმარისი გაფართოების შემთხვევაში შეუძლია წარმატების მიღწევაზე ფიქრი. არ არის გამორიცხული, რომ ახლა ჩრდილოელი მეზობელი ვითარებას სწორედ ასე აღიქვამდეს და მოსავლის აღების დაწყებაზეც უკვე ფიქრობდეს. შესაძლოა, მისთვის სწორედ ახლა დადგა მთავარ შეტევაზე გადასვლის დრო. ეს, პირველ რიგში, საჯარო და პოლიტიკურ სივრცეში საქართველოს დასავლური ორიენტაციის ეჭვქვეშ დაყენების მიღწევასა და საპირისპირო არჩევანის დაშვების შესაძლებლობაში გამოვლინდება. სიმბოლურად სწორედ ამ ორიენტაციულ დაეჭვებას ემსახურებოდა კიდევაც პატრიარქისა და პუტინის შეხვედრა.
...ბიბლიურმა ღმერთმა აბრამს ნანატრი ძის, ისაკის შეწირვა მოსთხოვა. რაკი ღმერთი იყო, მისი მოწოდება აბრამისთვის განსჯას არ დაექვემდებარა, შეუფასებლად დამორჩილდა მას და იმ მომენტში საყვარელი ძის მოკვლა უსაძაგლესი ბოროტებიდან უდიდესი რწმენის აქტად გარდაიქმნა. ღმერთმა ბოლო წუთას გადაწყვეტილება შეიცვალა, მაგრამ ეს არ არის ამ შემთხვევაში მთავარი. ამ ბიბლიური ამბით იმის ჩვენება მინდა, რომ საკრალურ სანქციას ჩამოყალიბებული ნორმების, ფასეულობების, შეხედულებების თავდაყირა დაყენება ძალუძს, რადგანაც მას ღმერთი, კერპი, უპირობო, შეუვალი ავტორიტეტი გასცემს ხოლმე. ანუ ისეთი ინსტანცია, რომლის ნება ადამიანური განსჯისა და შეფასების მიღმაა, რომლისადმი უბრალო მოკვდავის მიმართება მხოლოდ თაყვანისცემითა და მორჩილებით შეიძლება გამოიხატებოდეს.
მაშინ, როცა რუსეთს საჯარო და პოლიტიკურ სივრცეში, როგორც წესი, მტრად, ეროვნული უშიშროების, დამოუკიდებლობისა და საქართველოს უკეთესი მომავლის საფრთხედ განიხილავენ, ძნელი წარმოსადგენია, საქართველოს მოქალაქეები გაგებით მოეკიდონ საგარეო ვექტორის ჩრდილოეთისკენ მიმართვას, დსთ-ში, ევრაზიულ, საბაჟო თუ მსგავს კავშირებში გაწევრიანების პერსპექტივას. ერთი სიტყვით, ყველაფერი ის, რაც საქართველოს რუსულ ორბიტაზე დაბრუნებას მოასწავებს, მეტისმეტად ძლიერ შიშთან, მრავალგვარ საფრთხესა და რისკთან არის დაკავშირებული. ამ გენერალური განწყობის გასანეიტრალებლად და საგარეო ორიენტაციის კრიტიკული განხილვის დასაშვებად, რუსებმა საკრალური სანქციის გაცემის აუცილებლობა დაინახეს.
პატრიარქის მოსკოვურმა ვოიაჟმა, როგორც ეტყობა, კონკრეტული შედეგი უკვე გამოიღო. პრორუსულმა განცხადებებმა მათდამი საზოგადოებრივი ინტერესის პერიფერიიდან ცენტრისკენ აქტიურად გადაინაცვლეს, ქართულ და რუსულ მედიაში ორიენტაციის საკითხის განხილვა ლამის ყოველდღიურ თემად იქცა. ამასწინათ, რუსულ თოქ-შოუში იგორ გიორგაძემ ისიც თქვა, რომ ივანიშვილის მთავრობა სწრაფად კი არა, ნელი და თანმიმდევრული ნაბიჯებით შემოატრიალებს საქართველოს დასავლური გზიდან და რუსეთისკენ წაიყვანსო.
მოსკოვში ილია მეორის ვიზიტი კი იმით დასრულდა, რომ რუსეთის პატრიარქმა კირილემ, კოლეგას საჩუქრად ალექსანდრე ნეველის ძვალი გამოატანა – სწორედ იმ რუსი წმინდანისა, რომელიც რუსეთის ეკლესიას, არც მეტი, არც ნაკლები, ფედერალური უსაფრთხოების სამსახურის (ეფესბე) მფარველად ჰყავს გამოცხადებული. ალექსანდრე ნეველს რუსეთში დასავლეთზე გამარჯვების სიმბოლოდაც მიიჩნევენ.
