ახალი საგადასახადო კოდექსი პარლამენტმა მესამე მოსმენით უკვე დაამტკიცა. ბოლო ათწლეულში ეს უკვე მეორე შემთხვევაა. წელს საგადასახადო კოდექსის შეცვლას ორი მთავარი მიზეზი ჰქონდა: პირველი, საბიუჯეტო დეფიციტის პირობებში საგადასახადო შემოსავლების ალტერნატიული წყაროების მოზიდვა და მეორე – საგადასახადო სისტემისადმი ნდობის ამაღლება.
პირველი მიზნის მისაღწევად, მთავრობამ საგადასახადო წნეხის გათანაბრება გადაწყვიტა. უცვლელი დატოვა საერთო ეროვნული და ადგილობრივი გადასახადების ექვსივე სახე და განაკვეთების უმეტესობაც შეინარჩუნა.
საშემოსავლო გადასახადიც, კანონის გარდამავალი დებულებების თანახმად, 2013 წლამდე 20%-იან განაკვეთზე დარჩება. მთავრობის მიერ რეკლამირებული საშემოსავლო გადასახადის კლების გრაფიკი გადავადებულია. იგი 20%-დან 15%-მდე ეტაპობრივად შემცირების ნაცვლად, ითვალისწინებს გადასახადის 18%-მდე შემცირებას 2013 წლის 1 იანვრიდან 2014 წლის 1 იანვრამდე პერიოდში. ივნისის ბოლოს, პარლამენტში კანონპროექტის პირველი მოსმენისას ფინანსთა მინისტრმა განაცხადა, რომ 15%-იანი საშემოსავლო გადასახადი 2014 წლიდან ამოქმედდებოდა. მესამე მოსმენით მიღებულ კანონპროექტში მსგავსი ჩანაწერი არ არსებობს.
მეორე მხრივ, გაიზარდა ის გადასახადები, რომლებზეც თავისუფლების აქტი არ ვრცელდება. ეს უკანასკნელი, რომლის მიღებაც საეჭვოდ გაჭიანურდა, ეკონომიკაში სახელმწიფოს ჩარევის შეზღუდვას ისახავს მიზნად. გადასახადის გაზრდაზე ან ახალი გადასახადის შემოღებაზე გადაწყვეტილებას ხალხი რეფერენდუმის გზით იღებს. თავისუფლების აქტის საბოლოო ვერსიაში ეს წესი აღარ გავრცელდა მხოლოდ ორი ტიპის გადასახადზე – აქციზსა და ქონებაზე.
ახალი საგადასახადო კოდექსის თანახმად, აქციზური გადასახადების გაორმაგებული ოდენობა გარკვეულ სასაქონლო კატეგორიებზე, მათ შორის, ალკოჰოლურ სასმელებსა და ჯართზე 1 აგვისტოდან უკვე ამოქმედდა.
პარალელურად გაიზარდა დაბეგვრის ბაზა. მის არეალში მოხვდა ისეთი სახის ოპერაციები და საქმიანობები, რომლებიც წინა საგადასახადო კოდექსის პირობებში შეღავათებით სარგებლობდნენ.
2011 წლიდან საბაჟო კოდექსი წყვეტს არსებობას და მისი ნორმები საგადასახადო კოდექსის შემადგენელი ნაწილი ხდება. იმპორტის გადასახადის გადახდა იმპორტიორებს არა უშუალოდ საბაჟოზე, არამედ საგადასახადო დეკლარაციების წარდგენისას მოუწევთ. ყოველთვიური გადახდის წესის მაგივრად, გადასახადების დეკლარირება კვარტალურად მოხდება. იმპორტის გადასახადი სხვადასხვა სასაქონლო ჯგუფზე 12 და 5 პროცენტს შეადგენს. კოდექსში აღარსად ფიგურირებს ჩანაწერი იმპორტის ცალკეულ ჯგუფებზე არსებული 0%-იანი დაბეგვრის რეჟიმის შესახებ, რაც 2006 წლის 1 სექტემბრიდან მოქმედებდა.
საგადასახადო ტვირთის გათანაბრების საჭიროებით ახსნა ფინანსთა მინისტრმა ის ფაქტიც, რომ ახალი კანონის თანახმად, დღგ-ს 100 ათასი ლარის და მეტი ბრუნვის მქონე გადაიხდის: თავდაპირველ ვარიანტში დამატებითი ღირებულების 18%-იანი გადასახადის (დღგ) სავალდებულო გადამხდელები იქნებოდნენ 200 ათას ლარზე მეტი წლიური ბრუნვის მქონე ფიზიკური თუ იურიდიული პირები.
ის მეწარმე ფიზიკური პირები, რომელთა წლიური ბრუნვაც 100 ათას ლარზე ნაკლებია, მცირე ბიზნესის სტატუსს მიიღებენ. კანონპროექტის პირველი მოსმენით მიღების დროს ეს ზღვარიც 200 ათას ლარს შეადგენდა. მცირე ბიზნესის სტატუსის მქონე ბიზნესის შემოსავალი 3-დან 5%-მდე დაიბეგრება. შემოსავლის 3%-იანი დაბეგვრით ისარგებლებენ მცირე ბიზნესის ის წარმომადგენლები, რომლებიც მათი მთლიანი შემოსავლის 60%-ის ოდენობის ხარჯების დამადასტურებელი დოკუმენტების წარმოდგენას შეძლებენ. აქ არ იგულისხმება დაქირავებულზე დარიცხული ხელფასის ხარჯები. 3%-იანი დაბეგვრით ისარგებლებენ მცირე ბიზნესის კატეგორიის ის წარმომადგენლები, რომლებიც სპეციალური სავაჭრო ზონის ტერიტორიაზე, მაგალითად, ბაზრობაზე საქმიანობენ. თუმცა, საგადასახადო ბაზის გაფართოების და მკაცრი საჯარიმო სანქციებისგან განსხვავებით, ეს ცვლილება ძალაში მხოლოდ 2011 წლიდან შევა.
საგადასახადო რეგულაციების დარღვევებზე გათვალისწინებული საჯარიმო სანქციები უკვე 1 აგვისტოდან მოქმედებს. მაგალითად, საკონტროლო-სალარო აპარატების გამოყენების წესის დარღვევისთვის ჯარიმების ოდენობა 400-დან 15 ათას ლარამდე მერყეობს. ეს წესი 2011 წლის ივლისიდან გავრცელდება ბაზრობების მოვაჭრეებზეც. ამასთან, კანონში არ არის გაწერილი რა ტიპის დარღვევას რა ოდენობის ჯარიმა შეეფარდება.
ახალი კანონმდებლობა ასევე ამკვიდრებს მიკრობიზნესის სტატუსსაც. ასეთად ითვლება 30 ათას ლარამდე წლიური ბრუნვის მქონე ფიზიკური პირი, რომელიც არ იყენებს დაქირავებულთა შრომას. ამ კატეგორიის მოქალაქეები გათავისუფლდებიან საშემოსავლო გადასახადისგან და არ ექნებათ საკონტროლო-სალარო აპარატის გამოყენების ვალდებულება. ამ გზით, მთავრობა 2011 წლიდან მცირე ბიზნესის ლეგალიზაციის უზრუნველყოფას ისახავს მიზნად. თუმცა, როგორც ჩანს, ეს შერჩევითია: ახალი კოდექსის თანახმად, გამონაკლის საქმიანობის სახეებს მთავრობა პარლამენტთან შეთანხმებით განსაზღვრავს. მას უფლება ექნება, ამ სტატუსის ქვეშ ცალკეული საქმიანობების განხორციელებაც აკრძალოს.
ეს პრინციპი პირდაპირ ეწინააღმდეგება საგადასახადო კანონმდებლობის ცვლილების მეორე მიზანს. საჭიროა საგადასახადო სისტემისადმი ნდობის ამაღლება. ამის მიღწევას მთავრობა ორმაგი ინტერპრეტაციების მინიმუმამდე დაყვანითა და გადამხდელის უფლებების დაცვის გზით აპირებდა.
ახალ საგადასახადო კოდექსში ორივე ამ მიმართულებით არსებობს პრობლემები. ყველა მექანიზმი, რომელიც პატიოსანი გადამხდელის წახალისებას ემსახურება, კანონში შერბილებული ფორმით მოხვდა. ახალი კანონმდებლობის თანახმად, გადამხდელს შეუძლია მიმართოს საგადასახადო ადმინისტრაციას და მოითხოვოს განმარტება საგადასახადო კანონმდებლობის ამა თუ იმ ნორმის შესახებ. კანონში წერია, რომ საგადასახადო ორგანო გადამხდელის მიმართვის საფუძველზე უფლებამოსილია (და არა ვალდებული) გასცეს ოფიციალური განმარტება.
მოვიყვანთ კიდევ ერთ მაგალითს. ვთქვათ, აღმოჩნდა გადამხდელის დარღვევა, რაც მისმა შეცდომამ გამოიწვია. ამ შემთხვევაში დავების საბჭომ გადამხდელს სანქციები უნდა მოუხსნას. კანონში კი წერია, რომ დავების განხილვის საბჭო უფლებამოსილია (და არა ვალდებული) გაათავისუფლოს გადამხდელი დაკისრებული სანქციისაგან.
ახალი საგადასახადო კოდექსი ასევე მხოლოდ ზოგადი ფორმულირებით შემოიფარგლება, როცა ადგენს, რომ საგადასახადო კონტროლის პროცედურებმა გონივრულ ფარგლებში არ უნდა დაარღვიოს პირის საქმიანობის ჩვეული რიტმი. არ უნდა შეჩერდეს მისი საქმიანობა. ახალ კოდექსში ისევ არ არის გაწერილი რა შემთხვევაში და რა ვადით შეიძლება საწარმოს დალუქვა მის შესამოწმებლად.
რჩება შთაბეჭდილება, რომ ახალი საგადასახადო კოდექსიც, მისი წინამორბედების მსგავსად, სტრატეგიული ამოცანების გადაჭრაზე მეტად, ტაქტიკურ ამოცანებსა და ფისკალური ეფექტის მიღებაზე აკეთებს აქცენტს. თუმცა ეს ეფექტიც ეჭვის ქვეშ დგება. საგადასახადო ბაზის გაფართოება და ამის ხარჯზე სექტორული შეღავათების დაწესება, საგადასახადო წნეხის თანაბარ გადანაწილებას ვერ უზრუნველყოფს. თანაბრად დაბალი გადასახადების პირობებში, ქვეყანაში მეტი ინვესტიცია შემოვიდოდა. გაიზრდებოდა ბიუჯეტის საშემოსავლო ნაწილი. მეტი თანხით კი უფრო ეფექტიანად შემცირდებოდა დეფიციტი და ხანგრძლივ პერსპექტივაში – გადასახადებიც. შესაბამისად, წნეხი შემცირდებოდა ყველა გადამხდელზე, რაც, თავის მხრივ, რეალურად გაზრდიდა ნდობას კანონმდებლობის მიმართ.
პირველი მიზნის მისაღწევად, მთავრობამ საგადასახადო წნეხის გათანაბრება გადაწყვიტა. უცვლელი დატოვა საერთო ეროვნული და ადგილობრივი გადასახადების ექვსივე სახე და განაკვეთების უმეტესობაც შეინარჩუნა.
საშემოსავლო გადასახადიც, კანონის გარდამავალი დებულებების თანახმად, 2013 წლამდე 20%-იან განაკვეთზე დარჩება. მთავრობის მიერ რეკლამირებული საშემოსავლო გადასახადის კლების გრაფიკი გადავადებულია. იგი 20%-დან 15%-მდე ეტაპობრივად შემცირების ნაცვლად, ითვალისწინებს გადასახადის 18%-მდე შემცირებას 2013 წლის 1 იანვრიდან 2014 წლის 1 იანვრამდე პერიოდში. ივნისის ბოლოს, პარლამენტში კანონპროექტის პირველი მოსმენისას ფინანსთა მინისტრმა განაცხადა, რომ 15%-იანი საშემოსავლო გადასახადი 2014 წლიდან ამოქმედდებოდა. მესამე მოსმენით მიღებულ კანონპროექტში მსგავსი ჩანაწერი არ არსებობს.
მეორე მხრივ, გაიზარდა ის გადასახადები, რომლებზეც თავისუფლების აქტი არ ვრცელდება. ეს უკანასკნელი, რომლის მიღებაც საეჭვოდ გაჭიანურდა, ეკონომიკაში სახელმწიფოს ჩარევის შეზღუდვას ისახავს მიზნად. გადასახადის გაზრდაზე ან ახალი გადასახადის შემოღებაზე გადაწყვეტილებას ხალხი რეფერენდუმის გზით იღებს. თავისუფლების აქტის საბოლოო ვერსიაში ეს წესი აღარ გავრცელდა მხოლოდ ორი ტიპის გადასახადზე – აქციზსა და ქონებაზე.
ახალი საგადასახადო კოდექსის თანახმად, აქციზური გადასახადების გაორმაგებული ოდენობა გარკვეულ სასაქონლო კატეგორიებზე, მათ შორის, ალკოჰოლურ სასმელებსა და ჯართზე 1 აგვისტოდან უკვე ამოქმედდა.
პარალელურად გაიზარდა დაბეგვრის ბაზა. მის არეალში მოხვდა ისეთი სახის ოპერაციები და საქმიანობები, რომლებიც წინა საგადასახადო კოდექსის პირობებში შეღავათებით სარგებლობდნენ.
2011 წლიდან საბაჟო კოდექსი წყვეტს არსებობას და მისი ნორმები საგადასახადო კოდექსის შემადგენელი ნაწილი ხდება. იმპორტის გადასახადის გადახდა იმპორტიორებს არა უშუალოდ საბაჟოზე, არამედ საგადასახადო დეკლარაციების წარდგენისას მოუწევთ. ყოველთვიური გადახდის წესის მაგივრად, გადასახადების დეკლარირება კვარტალურად მოხდება. იმპორტის გადასახადი სხვადასხვა სასაქონლო ჯგუფზე 12 და 5 პროცენტს შეადგენს. კოდექსში აღარსად ფიგურირებს ჩანაწერი იმპორტის ცალკეულ ჯგუფებზე არსებული 0%-იანი დაბეგვრის რეჟიმის შესახებ, რაც 2006 წლის 1 სექტემბრიდან მოქმედებდა.
საგადასახადო ტვირთის გათანაბრების საჭიროებით ახსნა ფინანსთა მინისტრმა ის ფაქტიც, რომ ახალი კანონის თანახმად, დღგ-ს 100 ათასი ლარის და მეტი ბრუნვის მქონე გადაიხდის: თავდაპირველ ვარიანტში დამატებითი ღირებულების 18%-იანი გადასახადის (დღგ) სავალდებულო გადამხდელები იქნებოდნენ 200 ათას ლარზე მეტი წლიური ბრუნვის მქონე ფიზიკური თუ იურიდიული პირები.
ის მეწარმე ფიზიკური პირები, რომელთა წლიური ბრუნვაც 100 ათას ლარზე ნაკლებია, მცირე ბიზნესის სტატუსს მიიღებენ. კანონპროექტის პირველი მოსმენით მიღების დროს ეს ზღვარიც 200 ათას ლარს შეადგენდა. მცირე ბიზნესის სტატუსის მქონე ბიზნესის შემოსავალი 3-დან 5%-მდე დაიბეგრება. შემოსავლის 3%-იანი დაბეგვრით ისარგებლებენ მცირე ბიზნესის ის წარმომადგენლები, რომლებიც მათი მთლიანი შემოსავლის 60%-ის ოდენობის ხარჯების დამადასტურებელი დოკუმენტების წარმოდგენას შეძლებენ. აქ არ იგულისხმება დაქირავებულზე დარიცხული ხელფასის ხარჯები. 3%-იანი დაბეგვრით ისარგებლებენ მცირე ბიზნესის კატეგორიის ის წარმომადგენლები, რომლებიც სპეციალური სავაჭრო ზონის ტერიტორიაზე, მაგალითად, ბაზრობაზე საქმიანობენ. თუმცა, საგადასახადო ბაზის გაფართოების და მკაცრი საჯარიმო სანქციებისგან განსხვავებით, ეს ცვლილება ძალაში მხოლოდ 2011 წლიდან შევა.
საგადასახადო რეგულაციების დარღვევებზე გათვალისწინებული საჯარიმო სანქციები უკვე 1 აგვისტოდან მოქმედებს. მაგალითად, საკონტროლო-სალარო აპარატების გამოყენების წესის დარღვევისთვის ჯარიმების ოდენობა 400-დან 15 ათას ლარამდე მერყეობს. ეს წესი 2011 წლის ივლისიდან გავრცელდება ბაზრობების მოვაჭრეებზეც. ამასთან, კანონში არ არის გაწერილი რა ტიპის დარღვევას რა ოდენობის ჯარიმა შეეფარდება.
ახალი კანონმდებლობა ასევე ამკვიდრებს მიკრობიზნესის სტატუსსაც. ასეთად ითვლება 30 ათას ლარამდე წლიური ბრუნვის მქონე ფიზიკური პირი, რომელიც არ იყენებს დაქირავებულთა შრომას. ამ კატეგორიის მოქალაქეები გათავისუფლდებიან საშემოსავლო გადასახადისგან და არ ექნებათ საკონტროლო-სალარო აპარატის გამოყენების ვალდებულება. ამ გზით, მთავრობა 2011 წლიდან მცირე ბიზნესის ლეგალიზაციის უზრუნველყოფას ისახავს მიზნად. თუმცა, როგორც ჩანს, ეს შერჩევითია: ახალი კოდექსის თანახმად, გამონაკლის საქმიანობის სახეებს მთავრობა პარლამენტთან შეთანხმებით განსაზღვრავს. მას უფლება ექნება, ამ სტატუსის ქვეშ ცალკეული საქმიანობების განხორციელებაც აკრძალოს.
ეს პრინციპი პირდაპირ ეწინააღმდეგება საგადასახადო კანონმდებლობის ცვლილების მეორე მიზანს. საჭიროა საგადასახადო სისტემისადმი ნდობის ამაღლება. ამის მიღწევას მთავრობა ორმაგი ინტერპრეტაციების მინიმუმამდე დაყვანითა და გადამხდელის უფლებების დაცვის გზით აპირებდა.
ახალ საგადასახადო კოდექსში ორივე ამ მიმართულებით არსებობს პრობლემები. ყველა მექანიზმი, რომელიც პატიოსანი გადამხდელის წახალისებას ემსახურება, კანონში შერბილებული ფორმით მოხვდა. ახალი კანონმდებლობის თანახმად, გადამხდელს შეუძლია მიმართოს საგადასახადო ადმინისტრაციას და მოითხოვოს განმარტება საგადასახადო კანონმდებლობის ამა თუ იმ ნორმის შესახებ. კანონში წერია, რომ საგადასახადო ორგანო გადამხდელის მიმართვის საფუძველზე უფლებამოსილია (და არა ვალდებული) გასცეს ოფიციალური განმარტება.
მოვიყვანთ კიდევ ერთ მაგალითს. ვთქვათ, აღმოჩნდა გადამხდელის დარღვევა, რაც მისმა შეცდომამ გამოიწვია. ამ შემთხვევაში დავების საბჭომ გადამხდელს სანქციები უნდა მოუხსნას. კანონში კი წერია, რომ დავების განხილვის საბჭო უფლებამოსილია (და არა ვალდებული) გაათავისუფლოს გადამხდელი დაკისრებული სანქციისაგან.
ახალი საგადასახადო კოდექსი ასევე მხოლოდ ზოგადი ფორმულირებით შემოიფარგლება, როცა ადგენს, რომ საგადასახადო კონტროლის პროცედურებმა გონივრულ ფარგლებში არ უნდა დაარღვიოს პირის საქმიანობის ჩვეული რიტმი. არ უნდა შეჩერდეს მისი საქმიანობა. ახალ კოდექსში ისევ არ არის გაწერილი რა შემთხვევაში და რა ვადით შეიძლება საწარმოს დალუქვა მის შესამოწმებლად.
რჩება შთაბეჭდილება, რომ ახალი საგადასახადო კოდექსიც, მისი წინამორბედების მსგავსად, სტრატეგიული ამოცანების გადაჭრაზე მეტად, ტაქტიკურ ამოცანებსა და ფისკალური ეფექტის მიღებაზე აკეთებს აქცენტს. თუმცა ეს ეფექტიც ეჭვის ქვეშ დგება. საგადასახადო ბაზის გაფართოება და ამის ხარჯზე სექტორული შეღავათების დაწესება, საგადასახადო წნეხის თანაბარ გადანაწილებას ვერ უზრუნველყოფს. თანაბრად დაბალი გადასახადების პირობებში, ქვეყანაში მეტი ინვესტიცია შემოვიდოდა. გაიზრდებოდა ბიუჯეტის საშემოსავლო ნაწილი. მეტი თანხით კი უფრო ეფექტიანად შემცირდებოდა დეფიციტი და ხანგრძლივ პერსპექტივაში – გადასახადებიც. შესაბამისად, წნეხი შემცირდებოდა ყველა გადამხდელზე, რაც, თავის მხრივ, რეალურად გაზრდიდა ნდობას კანონმდებლობის მიმართ.
