სეკულარიზმი

სეკულარობა, როგორც მოყვარე და არა მტერი

ანტიდისკრიმინაციული კანონის გარშემო საზოგადოებაში ატეხილმა ისტერიკამ, ანდაც უფრო ტრაგიკომედიამ, ქართულ მედია და პოლიტიკურ დისკურსში მრავალჯერ გააჟღერა ცნებები „სეკულარული სახელმწიფო", „სეკულარობა", „სეკულარიზმი" და „სეკულარიზაცია".

საზოგადოების რელიგიური ნაწილის ინტერპრეტაციით, სეკულარიზმი გაიგივებული იყო ანტირელიგიურობასთან, საჯარო დისკუსიაში დომინირებდა ეროვნული იდენტობის დაკარგვის საფრთხეები, რაც თითქოს თან ახლავს სეკულარიზაციას, რაც, თავის მხრივ, დასავლეთიდან მოდის და გლობალიზაციის მორევში ქართული კულტურის ასიმილაციას ისახავს მიზნად.

ანტიდისკრიმინაციული კანონის ირგვლივ არსებული დისკუსიის ფარგლებშივე, ზოგიერთი პოლიტიკოსის მხრიდან გაისმა განცხადება მტკიცებით ფორმაში, რომ „საქართველო არის სეკულარული სახელმწიფო". პარლამენტის თავმჯდომარის 14 მაისის გამოსვლაში კი გაჟღერდა „ასიმეტრიული სეკულარიზმის" იდეა, რომლის მიხედვითაც, „სახელმწიფოს არ აქვს უფლება ჩაერიოს ეკლესიის საქმეებში", ხოლო ეკლესიას აქვს არა მხოლოდ უფლება, არამედ „ვალდებულება", „კანონისა და ზნეობის ფარგლებში" ჩაერიოს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, „მათ შორის, სახელმწიფოებრივ საქმიანობაში".

პირველ რიგში, ჩნდება კითხვა, თუ რა არის სეკულარიზმი და რა ტიპის ურთიერთობას გულისხმობს სეკულარული სახელმწიფო რელიგიურ ინსტიტუტებს შორის? მასალის სიმრავლის და სტატიის ფორმატიდან გამომდინარე, სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის ურთიერთობის თემას სიღრმისეულად ვერ შევეხები, მით უმეტეს, როცა ქართულ საბლოგო თუ საგაზეთო სივრცეშიც ამ საკითხის ირგვლივ ბევრი საინტერესო რამ თქმულა (იხ. გვახარია 2008; თუმანიშვილი 2013, მაისურაძე 2013 და სხვა).

თუმცა, იმისდა მიუხედავად, რომ თემის შესახებ არსებული დისკუსია მრავალფეროვანია, ნაკლები დრო ეთმობა იმის განმარტებას, თუ რატომ არის სეკულარული სახელმწიფო მართლმადიდებლური ეკლესიისთვის, როგორც ქრისტიანული რწმენის მქადაგებელი ინსტიტუტისთვის, სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის ურთიერთობის მისაღები ფორმა.

ანდაც, რატომ არ შეიცავს სეკულარული მოდელი მართლმადიდებლობისთვის არანაირ საფრთხეს და პირიქით, ცოდნასა და თავისუფალ არჩევანზე დამყარებული რწმენის პოპულარიზაციას უწყობს ხელს. ამ საკითხის შესახებ ჩემს აზრს მოგახსენებთ ამ წერილის ფორმატში, თუმცა ამოვდივარ იმ დაშვებიდან, რომ ამ ეტაპზე საქართველო ფორმალურად სეკულარული, ხოლო შინაარსით არასეკულარული სახელმწიფოა, სადაც ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ინსტიტუციური დიფერენციაციის სფეროები გამოკვეთილი არ არის.

ანალიტიკური მიზნებისთვის აუცილებელია მოკლედ განვმარტო რამდენიმე ძირითადი ცნება. სეკულარობა, კანადელი ფილოსოფოსის ჩარლზ ტეილორის აზრით, არის სივრცე, რომელშიც რელიგიურ რწმენას მრავალ „სიმართლეთა" შორის ერთ-ერთის სტატუსი აქვს. ასეთი ტიპის საჯარო სივრცეში, იდეათა ბაზარზე, თანაარსებობს მრავალი სხვადასხვა „სიმართლე" სამყაროსა და ადამიანების წარმოშობის თუ სხვა ეგზისტენციალური საკითხების შესახებ. სეკულარულ საჯარო სივრცეში რელიგია კარგავს ჭეშმარიტებაზე მონოპოლიას. იგი ხდება ერთ-ერთი და არა ერთადერთი ჭეშმარიტების წყარო.

ესპანელი სოციოლოგი, ხოსე კაზანოვა, საუბრობს სეკულარიზაციაზე, როგორც პროცესზე. იგი განმარტავს მას, როგორც „ამქვეყნიური სფეროების" რელიგიური სივრციდან ინსტიტუციურ დიფერენციაციას. რელიგია გავლენას კარგავს სახელმწიფოს პოლიტიკაზე, ეკონომიკურ და სამეცნიერო სფეროებზე. ერთგვარად, რელიგია პასუხისმგებლობას იღებს ადამიანების სულიერებაზე, ემიჯნება საერო სფეროს და ინდივიდის პირად საქმედ იქცევა.

თუმცა გამიჯვნა არ ნიშნავს გაუჩინარებას. პირიქით, კაზანოვას აზრით, რელიგია საჯარო სივრცეში სწორედაც რომ მნიშვნელოვან ადგილს საერო და სასულიერო სფეროების განცალკევების პირობებში იკავებს, ხოლო ეკლესია, როგორც ინსტიტუტი, სამოქალაქო საზოგადოების აქტიური წევრი ხდება. კაზანოვას შეხედულების მსგავსად, ამერიკელი თეოლოგი ჰარვი კოქსი მიიჩნევს, რომ სეკულარული სივრცის შექმნა არ გულისხმობს საჯარო სივრციდან რელიგიური დისკურსის აკრძალვას მხოლოდ იმიტომ, რომ ის შინაარსით რელიგიურია. მისი აზრით, ეს ქმედება ისეთივე შეცდომაა, როგორც რელიგიური დისკურსისთვის პრივილეგირებული სტატუსის მინიჭება.

ამერიკელი სოციოლოგი, ფილიპ გორსკი, სეკულარიზმის მრავალფეროვნებასა და მრავალგვარობას უსვამს ხაზს. მისთვის არ არსებობს სეკულარიზაციის ნორმატიული ტიპი ან იდეალური მოდელი, რომელიც ყველა კულტურას მოერგება. სწორედ ამიტომაც, სეკულარიზაცია შეიძლება იყოს იმდენი ტიპის, განმარტავს გორსკი, რამდენი კულტურული ინტერპრეტაციაც შეიძლება მოჰყვეს მას.

ახლა მთავარ შეკითხვას დავუბრუნდები. რატომ არის სასურველი სეკულარული საქართველო მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის, როგორც ინსტიტუტისთვის? აქ ჩემთვის ყველაზე დამაჯერებელი რელიგიური ბაზრის თეორიაა (იხ. ბაინბრიჯი, იანაკონე 2010), რომლის მიხედვითაც, დაკვეთა რელიგიაზე დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ მიაწვდიან საზოგადოებას რელიგიური ორგანიზაციების წარმომადგენლები (სასულიერო პირები, მქადაგებლები, მისიონერები და ა.შ.) მათ აღმსარებლობას. აქ მუშაობს საბაზრო ეკონომიკის პრინციპი, სადაც იდეათა ბაზარზე კონკურენციაში იმარჯვებს უფრო დამაჯერებელი არგუმენტი, დოქტრინა თუ იდეოლოგია.

რელიგიური კონკურენციის პირობებში ჯანსაღდება რელიგიური გარემოც, რაც ამცირებს მოდუნებული და თვითკმაყოფილი სასულიერო პირების რაოდენობას. რელიგიურ ბაზარზე კონკურენტულ გარემოში იზრდება დაკვეთა სასულიერო პირების არა მხოლოდ თეოლოგიურ, არამედ ზოგად თუ სამეცნიერო-დარგობრივ განათლებაზეც. სეკულარული სახელმწიფო სწორედ ამ კონკურენციის შექმნის გარანტიას იძლევა, სადაც ყველა რელიგიური დენომინაცია თანაბარ კონკურენტულ პირობებში ექცევა.

სიტყვა „გათანაბრება" ჩვენი საზოგადოების ნაწილში იწვევს აგრესიას, ხოლო კონსპირაციული თეორიების მოყვარულებისთვის ტოვებს თვითშემოქმედების დიდ არეალს: „კი, მაგრამ კონკორდატი?", „როგორ შეიძლება გავათანასწოროთ ისტორიულად ღვაწლმოსილი ეკლესია – რომელსაც იდენტობის ჩამოყალიბებასა თუ ეროვნულობის შენარჩუნებაში დიდი როლი ჰქონდა და აქვს – სხვა რელიგიებთან?!". სეკულარული სახელმწიფოს მოკლე პასუხი იქნება: „არ ვათანაბრებთ! უბრალოდ (აღ)არ ვერევით".

თამაშის წესები მარტივია: რელიგიური ბაზარი თავად არეგულირებს თუ ვინ მოახდენს უკეთეს პოზიციონირებას და ვისი იდეები მოიპოვებს მეტ პოპულარობას სულიერებაზე მოთხოვნის მქონე საზოგადოების ნაწილში. ელემენტარული სტატისტიკის მოყვანაც საკმარისია, რომ გავიაზროთ, თუ რა სასტარტო პოზიციები შეიძლება ჰქონდეს ეკლესიას, რომელსაც 4.9-მილიონიანი მოსახლეობის პირობებში 3.5 მილიონი მიმდევარი ჰყავს. ცხადია, რომ რელიგიურ ბაზარზე ასეთი პოზიციონირების პირობებში, თავისუფალ კონკურენციაში რამე საფრთხის შემცველს მხოლოდ ამ საფრთხის ინსტრუმენტალიზაციის პირობებში, ხელოვნურად შეიძლება ხედავდე, სხვა მხრივ კი კონკურენცია მხოლოდ შენს წისქვილზე უნდა ასხამდეს წყალს.
რელიგიურ ბაზარზე თავისუფალი კონკურენციის პირობებში, საერთო ჯამში, არ არიან დამარცხებულები. კონკურენციით მოგებული რჩება ყველა მოთამაშე. პირველ რიგში, რელიგიური ორგანიზაციები, რომლებიც მეტი მრევლის მოსაზიდად თვითგანათლებასა და საზოგადოებასთან ურთიერთობაზე მეტ რესურსს ხარჯავენ (და ამგვარად ქმნიან დაკვეთას რელიგიაზე).

ასევე მოგებული რჩება მრევლი, რომელიც იდეათა თავისუფალი ბაზრის პირობებში, მრავალ „ალტერნატიულ სიმართლეთა" შორის ირჩევს მისთვის ყველაზე დამაჯერებელს, მისი სულიერი სამყაროსთვის ყველაზე მისაღებს. საბოლოო ჯამში კი, მოჩვენებითი ან მოდური რელიგიურობის, ანდაც კულტურული ფაქტორებით თავს მოხვეული ეკლესიურობის ნაცვლად, ვიღებთ ადამიანების მიერ ნებაყოფლობით გაკეთებულ შეგნებულ არჩევანს.

დაბოლოს, მოგებული რჩება სახელმწიფოც, რომელსაც აღარ მოუწევს გამუდმებით მარეგულირებლის როლის მორგება, პარტიკულარიზმისა თუ უთანასწორო გარემოს შექმნისთვის თავის მართლება და, რაც მთავარია, სახელმწიფო საკითხებში რელიგიური ინსტიტუტების ჩარევის შეკავებით პოლიტიკური კაპიტალის სასწორზე შემოდება.

სწორედაც რომ სეკულარული სახელმწიფო და რელიგიურ ბაზარზე თავისუფალი შეჯიბრი იძლევა მართლმადიდებლური ეკლესიის წიაღში არსებული პრობლემების მოგვარების საშუალებასაც, რომელზეც ეკლესიის შიგნით თუ გარეთ მრავალი ღიად უკვე დიდი ხანია საუბრობს.

ეკლესიის მხრიდან სეკულარული სახელმწიფოს დიფერენციაციის (ინსტიტუციური გამიჯვნის) პრინციპის მიღება კი რელიგიური ცხოვრების გაჯანსაღებას და სასულიერო პირებისა თუ მრევლის განათლების დონის ამაღლებას შეუწყობს ხელს, რაც, თავის მხრივ, ჰუმანური ფასეულობების დამკვიდრებაში და სახელმწიფოს მშენებლობის პროცესში მართლმადიდებლური ეკლესიის უმნიშვნელოვანესი კონტრიბუცია იქნება.

კომენტარები