რთულია, მაგრამ სულ ერთი წუთით წარმოვიდგინოთ, რომ ჩვენ ჰოლოკოსტი საკუთარ თავზე გამოვცადეთ. მართალია კოშმარი დამთავრდა, ფიურერი მოკვდა და მისი სახელმწიფოც დაემხო, მაგრამ წარსული ჯერ კიდევ გვახსენებს თავს. ახლა პატარა ქალაქში ვცხოვრობთ. იმ დროს, როცა ჭრილობებმა შეხორცება დაიწყეს, ვიგებთ, რომ ნეონაცისტური ორგანიზაცია ჩვენს სახლებთან დემონსტრაციის ჩატარებას აპირებს.
1977 წელს ზუსტად ამ მდგომარეობაში აღმოჩნდა ამერიკის ილინოისის შტატის ქალაქ სკოუკის მოსახლეობა. ნაციონალ-სოციალისტურმა პარტიამ ქალაქში დემონსტრაცია დაგეგმა, მაგრამ მოსალოდნელი ძალადობის თავიდან ასაცილებლად აქციის ჩატარებაზე მათ უარი განუცხადეს. მას შემდეგ, რაც საშტატო სასამართლომ ძალაში დატოვა აღმასრულებელი ხელისუფლების აკრძალვა, პარტიამ უზენაეს სასამართლოს მიმართა. უზენაესმა სასამართლომ კი დაადგინა, რომ მათი დემონსტრაცია შეკრებისა და მანიფესტაციების, ასევე გამოხატვის თავისუფლების ფარგლებში ჯდებოდა.
გამოხატვის თავისუფლებას ამერიკის კონსტიტუციის პირველი შესწორება იცავს, რომელიც ჯერ კიდევ 1791 წელს მიიღეს. ყველა მოქალაქეს თავისუფლად შეუძლია გამოხატოს ნებისმიერი შეხედულება, თუნდაც შეურაცხმყოფელი, რასისტული, ჰომოფობიური და ანტირელიგიური. თავისუფალი სიტყვა მხოლოდ მაშინ იზღუდება, თუ ის მოქალაქეებს მყისიერი საფრთხის წინაშე აყენებს. ძალადობისკენ პირდაპირი მოწოდებაც კი, სახელმწიფოს რეაგირებისთვის საკმარისი საფუძველი არ ხდება. მაგალითად, ცნობილი რასისტული ორგანიზაციის, კუ-კლუქს-კლანის ლიდერმა ერთ-ერთ გამოსვლაში განაცხადა, რომ შავკანიანების დამარხვა და ებრაელების სახლში გაგზავნა სურდა. მიუხედავად აფროამერიკელთა და ებრაელთა მტკიცებისა, რომ ლიდერის გამოსვლა მათთვის საფრთხეს შეიცავდა – უზენაესმა სასამართლომ ლიდერს სასჯელი არ დააკისრა. შეურაცხყოფილმა მოქალაქეებმა სასამართლო ვერ დაარწმუნეს, რომ ამგვარი გამოხატვა ძალადობის აშკარა და გარდაუვალ საფრთხეს შეიცავდა. ამერიკული კანონმდებლობით გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის მთხოვნელს სწორედ ეს ვალდებულება ეკისრება.
განსხვავებული მიდგომით სარგებლობს ევროპის არაერთი ქვეყანა. მათ მიაჩნიათ, რომ გამოხატვის შეზღუდვა გამართლებულია, თუ ის საზოგადოებაში შეუწყნარებლობისა და დისკრიმინაციის წახალისების საფრთხეს შეიცავს. სწორედ ამიტომ, აღნიშნული სახელმწიფოები გარკვეული ნიშნით შეურაცხყოფის გამო დასჯას აუცილებლად მიიჩნევენ. გამოხატვის თავისუფლების უკონტროლოდ დატოვებას ევროპელები ისტორიული გამოცდილების გამო უფრთხიან. ისინი თვლიან, რომ ჰოლოკოსტამდე „სიძულვილის ენამ” მიგვიყვანა. სიძულვილის რიტორიკასა და ჰოლოკოსტს შორის ლოგიკური კავშირი მართლაც არსებობს, მაგრამ ეს არა გამოხატვის თავისუფლების სიჭარბეს, არამედ მის ნაკლებობას უკავშირდება.
კონტინენტური ევროპის ისტორიას პოლიტიკური აბსოლუტიზმი გასდევს ზოლად. აქ თვითორგანიზებული საზოგადოება სახელმწიფოსთვის საფრთხის შემცველად აღიქმებოდა. არასასურველი იდეებისა და შეხედულებების გავრცელებას ხშირად კრძალავდნენ, რაც საბოლოოდ მათი იატაკქვეშეთში განდევნით მთავრდებოდა. 1925 წელს თავად ჰიტლერიც დაექვემდებარა ცენზურას. ნაცისტური გაზეთი დახურეს და პროპაგანდის ჩახშობა სცადეს, მაგრამ ფიურერისთვის ამას ხელი არ შეუშლია, ამჯერად უკვე მსხვერპლის როლში გაეგრძელებინა ხელისუფლებისკენ გზა. ამრიგად, მიუღებელი იდეების კანონით აკრძალვამ მათი გაქრობა ვერ უზრუნველყო. ღია დისკუსიას მოკლებულმა გარემომ ანტიჰუმანური იდეების გაძლიერებას შეუწყო ხელი. იატაკქვეშეთი ექსტრემისტებისთვის უფრო ხელსაყრელი აღმოჩნდა, ვიდრე ზომიერი ძალებისთვის. ზოგადად, არათავისუფალ საზოგადოებებში რეჟიმთან დაპირისპირებული ზომიერი ძალები სუსტდებიან, ერთადერთ ალტერნატივად კი ექსტრემისტები რჩებიან.
სიტყვის გამოხატვისადმი თანამედროვე ევროპული მიდგომის საილუსტრაციოდ, შემდეგი მაგალითი გამოდგება. 1994 წელს, ავსტრიაში, ოტო პრემინგერის ინსტიტუტის კინოს სახლში, ფილმ „სამოთხის საბჭოს” ჩვენება დაიგეგმა. ფილმი მამა ღმერთს ჭირვეულ მოხუცად, ქრისტეს გონებასუსტად, ხოლო ღვთისმშობელს სულელად წარმოადგენდა. კათოლიკე ეკლესიამ კინოჩვენება შეურაცხმყოფლად მიიჩნია და ასაკრძალად პროკურორს მიმართა. სახელმწიფომ ფილმი დააყადაღა და მოგვიანებით მისი კონფისკაცია მოახდინა. ინსტიტუტმა ევროსასამართლოში იჩივლა. სასამართლომ კი დაასკვნა, რომ ავსტრიამ ადამიანები რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფისგან დაიცვა და კათოლიკურ ქალაქში მშვიდობა შეინარჩუნა. მან ასევე შენიშნა, რომ გამოხატვის თავისუფლება იცავს შოკისმომგვრელ და შეურაცხმყოფელ იდეებსაც; თუმცა მოქალაქეებს ეკისრებათ ვალდებულება თავიდან აიცილონ ისეთი გამოხატვა, რომელიც „გაუმართლებლად შეურაცხმყოფელია” სხვებისათვის, ლახავს მათ უფლებებს და არ შეაქვს წვლილი საჯარო დებატებში.
ევროპისგან განსხვავებით, აშშ-ში არასდროს ყოფილა პოლიტიკური აბსოლუტიზმი. ყოველთვის ძლიერი იყო თვითმმართველობა და სამოქალაქო საზოგადოება. პარალელურად არსებობდა მრავალი კონკურენტული სამოქალაქო ინსტიტუტი, რომელიც სხვადასხვა სოციალური ჯგუფის ინტერესთა დაცვას ახერხებდა. გამოხატვის თავისუფლების გაგება იდეათა თავისუფალ ბაზარზე იდგა, რომელიც ცუდისა და კარგის, უარესისა და უკეთესის გარჩევას ინდივიდს ანდობს. ამერიკელები თვლიდნენ და თვლიან, რომ პლურალისტურ საზოგადოებაში, სადაც მრავალი მოსაზრება ერთმანეთს უპირისპირდება, მეტად არგუმენტირებული, დახმარების გარეშეც იმარჯვებს. სწორედ ღია დისკუსიის კულტურისა და საზოგადოების თვითორგანიზების დიდი გამოცდილების დამსახურებაა, რომ ამერიკელები ბევრად იმუნურები აღმოჩნდნენ სტერეოტიპული შეხედულებების მიმართ.
საქართველოში სიტყვის თავისუფლებას ორი განსხვავებული მსოფლმხედველობის მქონე ჯგუფი ებრძვის: საქართველოს საპატრიარქო, ლგბტ (ლესბოსელი-გეი-ბისექსუალი-ტრანსგენდერი) უფლებადამცველები და მათი ქომაგები. პირველს მომრავლებული რელიგიური შარჟი აშფოთებს, მეორენი კი ჰომოსექსუალთა „ავადმყოფებად” და „პიდარასტებად” მოხსენიებაზე წუხან. შეურაცხყოფის კრიმინალიზების მოთხოვნაში თავდაცვის სურვილი იკითხება – რატომღაც ითვლება, რომ კანონის ძალით ამა თუ იმ სოციალური ჯგუფის გრძნობების შეურაცხყოფის აკრძალვა, ამ ჯგუფებს უფრო დაცულს ხდის.
ერეკლე დეისაძის „საიდუმლო სირობის” პრეზენტაცია ეკლესიამ გააპროტესტა და წიგნის აკრძალვა მოითხოვა. მართლმადიდებელმა ფუნდამენტალისტებმა ილიას უნივერსიტეტთან აქციაც გამართეს. მეორე დღეს იმავე ადგილას ალტერნატიული აქცია შედგა. მისი ერთ-ერთი გაცხადებული მიზანი გამოხატვის თავისუფლების მხარდაჭერა იყო. ამ აქციაზე პროტესტს ის პირებიც გამოხატავდნენ, ვინც სხვა შემთხვევებში სიძულვილის ენის კრიმინალიზებას მოითხოვენ. მათ არ ჩათვალეს წიგნის აკრძალვის საკმარის მიზეზად ის, რომ „საიდუმლო სირობაში” მართლმადიდებელთა სიწმინდეების უხამსად მოხსენიება მორწმუნეებს შეურაცხყოფდა, განსხვავებით იმ შემთხვევებისა, როცა შეურაცხყოფილი მათთვის პრიორიტეტული ჯგუფის წარმომადგენელია.
ეს მაგალითი კარგად აჩვენებს, რა სირთულის წინაშე აღმოჩნდება „სიძულვილის ენის” წინააღმდეგ კანონი, მისი არსებობის შემთხვევაში: პოლარიზებულ ჯგუფებს შორის მას ყოველთვის ერთ მხარეს დადგომა მოუწევს. მეორე ჯგუფი, რომლის მოთხოვნები, შესაძლოა, თანაბრად ლეგიტიმური იყოს, უკმაყოფილო დარჩება და ჩაგრულობის განცდა კიდევ უფრო დიდი იქნება, ვიდრე დაუსჯელი შეურაცხყოფის შემთხვევაში.
საქართველოს საპატრიარქოს მხრიდან მკრეხელობის აკრძალვის ინიციატივა ძალიან ჰგავს მუსლიმური ქვეყნების ცოდვასთან ბრძოლის პრაქტიკას. ისლამური საზოგადოება, სადაც „სათნოებების” ძალადობრივ დაცვას შარიათის კანონების მიხედვით სახელმწიფო უზრუნველყოფს, არის რადიკალური მაგალითი იმისა, თუ რა განსხვავებაა ერთი მხრივ, თავისუფლებაზე და მეორე მხრივ, სათნოებაზე დაფუძნებულ საზოგადოებებს შორის. ასეთ დროს სახელმწიფო ინდივიდს თავს ახვევს კოლექტიურ წარმოდგენებს „სიკეთის” შესახებ და ამის წინააღმდეგ მიმართული ყველა მოქმედება უპირობოდ ისჯება, იმისდა მიუხედავად, აყენებს თუ არა ის რეალურ ზიანს სხვას. ამ გზით უფლებების დაცვა არა საზოგადოების კეთილდღეობას, არამედ მის ვალდებულებებით დატვირთვას გულისხმობს. რთული წარმოსადგენია, როგორ უნდა ადაპტირდეს ინდივიდუალისტურ ღირებულებებთან ის ნეგატიური თავისუფლება, რომელიც გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვით მიიღწევა.
თავისუფალ საზოგადოებაში მყისიერი საფრთხის გარეშე ადამიანების შეურაცხმყოფელი გამოსვლების დასჯა, ძალიან ჰგავს ცენზურას. ჩვენ შეიძლება განვსაზღვროთ, მკვლელობა უფრო მძიმე დანაშაულია, თუ ქურდობა, მაგრამ შეუძლებელია იმ კრიტერიუმების დადგენა, რომლებიც შეურაცხყოფის მასშტაბებსა და მის მიერ მიყენებულ ემოციურ ზიანს გაზომავს. გამოხატვის თავისუფლება არ საჭიროებს დამატებით რეგულაციებს, თავისუფალ საზოგადოებაში ისედაც მოქმედებს თვითბალანსირების მექანიზმი: არ მოუსმინო ან უკეთესი პასუხი გასცე. ტოტალიტარიზმისგან თავდაცვა საზოგადოების სასიცოცხლო ინტერესს წარმოადგენს, მის წინააღმდეგ ბრძოლის საუკეთესო იარაღი კი სამოქალაქო აქტივობა, სოციალური ინსტიტუტების გაძლიერება და თავისუფალი სიტყვის უზრუნველყოფაა.
1977 წელს ზუსტად ამ მდგომარეობაში აღმოჩნდა ამერიკის ილინოისის შტატის ქალაქ სკოუკის მოსახლეობა. ნაციონალ-სოციალისტურმა პარტიამ ქალაქში დემონსტრაცია დაგეგმა, მაგრამ მოსალოდნელი ძალადობის თავიდან ასაცილებლად აქციის ჩატარებაზე მათ უარი განუცხადეს. მას შემდეგ, რაც საშტატო სასამართლომ ძალაში დატოვა აღმასრულებელი ხელისუფლების აკრძალვა, პარტიამ უზენაეს სასამართლოს მიმართა. უზენაესმა სასამართლომ კი დაადგინა, რომ მათი დემონსტრაცია შეკრებისა და მანიფესტაციების, ასევე გამოხატვის თავისუფლების ფარგლებში ჯდებოდა.
გამოხატვის თავისუფლებას ამერიკის კონსტიტუციის პირველი შესწორება იცავს, რომელიც ჯერ კიდევ 1791 წელს მიიღეს. ყველა მოქალაქეს თავისუფლად შეუძლია გამოხატოს ნებისმიერი შეხედულება, თუნდაც შეურაცხმყოფელი, რასისტული, ჰომოფობიური და ანტირელიგიური. თავისუფალი სიტყვა მხოლოდ მაშინ იზღუდება, თუ ის მოქალაქეებს მყისიერი საფრთხის წინაშე აყენებს. ძალადობისკენ პირდაპირი მოწოდებაც კი, სახელმწიფოს რეაგირებისთვის საკმარისი საფუძველი არ ხდება. მაგალითად, ცნობილი რასისტული ორგანიზაციის, კუ-კლუქს-კლანის ლიდერმა ერთ-ერთ გამოსვლაში განაცხადა, რომ შავკანიანების დამარხვა და ებრაელების სახლში გაგზავნა სურდა. მიუხედავად აფროამერიკელთა და ებრაელთა მტკიცებისა, რომ ლიდერის გამოსვლა მათთვის საფრთხეს შეიცავდა – უზენაესმა სასამართლომ ლიდერს სასჯელი არ დააკისრა. შეურაცხყოფილმა მოქალაქეებმა სასამართლო ვერ დაარწმუნეს, რომ ამგვარი გამოხატვა ძალადობის აშკარა და გარდაუვალ საფრთხეს შეიცავდა. ამერიკული კანონმდებლობით გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის მთხოვნელს სწორედ ეს ვალდებულება ეკისრება.
განსხვავებული მიდგომით სარგებლობს ევროპის არაერთი ქვეყანა. მათ მიაჩნიათ, რომ გამოხატვის შეზღუდვა გამართლებულია, თუ ის საზოგადოებაში შეუწყნარებლობისა და დისკრიმინაციის წახალისების საფრთხეს შეიცავს. სწორედ ამიტომ, აღნიშნული სახელმწიფოები გარკვეული ნიშნით შეურაცხყოფის გამო დასჯას აუცილებლად მიიჩნევენ. გამოხატვის თავისუფლების უკონტროლოდ დატოვებას ევროპელები ისტორიული გამოცდილების გამო უფრთხიან. ისინი თვლიან, რომ ჰოლოკოსტამდე „სიძულვილის ენამ” მიგვიყვანა. სიძულვილის რიტორიკასა და ჰოლოკოსტს შორის ლოგიკური კავშირი მართლაც არსებობს, მაგრამ ეს არა გამოხატვის თავისუფლების სიჭარბეს, არამედ მის ნაკლებობას უკავშირდება.
კონტინენტური ევროპის ისტორიას პოლიტიკური აბსოლუტიზმი გასდევს ზოლად. აქ თვითორგანიზებული საზოგადოება სახელმწიფოსთვის საფრთხის შემცველად აღიქმებოდა. არასასურველი იდეებისა და შეხედულებების გავრცელებას ხშირად კრძალავდნენ, რაც საბოლოოდ მათი იატაკქვეშეთში განდევნით მთავრდებოდა. 1925 წელს თავად ჰიტლერიც დაექვემდებარა ცენზურას. ნაცისტური გაზეთი დახურეს და პროპაგანდის ჩახშობა სცადეს, მაგრამ ფიურერისთვის ამას ხელი არ შეუშლია, ამჯერად უკვე მსხვერპლის როლში გაეგრძელებინა ხელისუფლებისკენ გზა. ამრიგად, მიუღებელი იდეების კანონით აკრძალვამ მათი გაქრობა ვერ უზრუნველყო. ღია დისკუსიას მოკლებულმა გარემომ ანტიჰუმანური იდეების გაძლიერებას შეუწყო ხელი. იატაკქვეშეთი ექსტრემისტებისთვის უფრო ხელსაყრელი აღმოჩნდა, ვიდრე ზომიერი ძალებისთვის. ზოგადად, არათავისუფალ საზოგადოებებში რეჟიმთან დაპირისპირებული ზომიერი ძალები სუსტდებიან, ერთადერთ ალტერნატივად კი ექსტრემისტები რჩებიან.
სიტყვის გამოხატვისადმი თანამედროვე ევროპული მიდგომის საილუსტრაციოდ, შემდეგი მაგალითი გამოდგება. 1994 წელს, ავსტრიაში, ოტო პრემინგერის ინსტიტუტის კინოს სახლში, ფილმ „სამოთხის საბჭოს” ჩვენება დაიგეგმა. ფილმი მამა ღმერთს ჭირვეულ მოხუცად, ქრისტეს გონებასუსტად, ხოლო ღვთისმშობელს სულელად წარმოადგენდა. კათოლიკე ეკლესიამ კინოჩვენება შეურაცხმყოფლად მიიჩნია და ასაკრძალად პროკურორს მიმართა. სახელმწიფომ ფილმი დააყადაღა და მოგვიანებით მისი კონფისკაცია მოახდინა. ინსტიტუტმა ევროსასამართლოში იჩივლა. სასამართლომ კი დაასკვნა, რომ ავსტრიამ ადამიანები რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფისგან დაიცვა და კათოლიკურ ქალაქში მშვიდობა შეინარჩუნა. მან ასევე შენიშნა, რომ გამოხატვის თავისუფლება იცავს შოკისმომგვრელ და შეურაცხმყოფელ იდეებსაც; თუმცა მოქალაქეებს ეკისრებათ ვალდებულება თავიდან აიცილონ ისეთი გამოხატვა, რომელიც „გაუმართლებლად შეურაცხმყოფელია” სხვებისათვის, ლახავს მათ უფლებებს და არ შეაქვს წვლილი საჯარო დებატებში.
ევროპისგან განსხვავებით, აშშ-ში არასდროს ყოფილა პოლიტიკური აბსოლუტიზმი. ყოველთვის ძლიერი იყო თვითმმართველობა და სამოქალაქო საზოგადოება. პარალელურად არსებობდა მრავალი კონკურენტული სამოქალაქო ინსტიტუტი, რომელიც სხვადასხვა სოციალური ჯგუფის ინტერესთა დაცვას ახერხებდა. გამოხატვის თავისუფლების გაგება იდეათა თავისუფალ ბაზარზე იდგა, რომელიც ცუდისა და კარგის, უარესისა და უკეთესის გარჩევას ინდივიდს ანდობს. ამერიკელები თვლიდნენ და თვლიან, რომ პლურალისტურ საზოგადოებაში, სადაც მრავალი მოსაზრება ერთმანეთს უპირისპირდება, მეტად არგუმენტირებული, დახმარების გარეშეც იმარჯვებს. სწორედ ღია დისკუსიის კულტურისა და საზოგადოების თვითორგანიზების დიდი გამოცდილების დამსახურებაა, რომ ამერიკელები ბევრად იმუნურები აღმოჩნდნენ სტერეოტიპული შეხედულებების მიმართ.
საქართველოში სიტყვის თავისუფლებას ორი განსხვავებული მსოფლმხედველობის მქონე ჯგუფი ებრძვის: საქართველოს საპატრიარქო, ლგბტ (ლესბოსელი-გეი-ბისექსუალი-ტრანსგენდერი) უფლებადამცველები და მათი ქომაგები. პირველს მომრავლებული რელიგიური შარჟი აშფოთებს, მეორენი კი ჰომოსექსუალთა „ავადმყოფებად” და „პიდარასტებად” მოხსენიებაზე წუხან. შეურაცხყოფის კრიმინალიზების მოთხოვნაში თავდაცვის სურვილი იკითხება – რატომღაც ითვლება, რომ კანონის ძალით ამა თუ იმ სოციალური ჯგუფის გრძნობების შეურაცხყოფის აკრძალვა, ამ ჯგუფებს უფრო დაცულს ხდის.
ერეკლე დეისაძის „საიდუმლო სირობის” პრეზენტაცია ეკლესიამ გააპროტესტა და წიგნის აკრძალვა მოითხოვა. მართლმადიდებელმა ფუნდამენტალისტებმა ილიას უნივერსიტეტთან აქციაც გამართეს. მეორე დღეს იმავე ადგილას ალტერნატიული აქცია შედგა. მისი ერთ-ერთი გაცხადებული მიზანი გამოხატვის თავისუფლების მხარდაჭერა იყო. ამ აქციაზე პროტესტს ის პირებიც გამოხატავდნენ, ვინც სხვა შემთხვევებში სიძულვილის ენის კრიმინალიზებას მოითხოვენ. მათ არ ჩათვალეს წიგნის აკრძალვის საკმარის მიზეზად ის, რომ „საიდუმლო სირობაში” მართლმადიდებელთა სიწმინდეების უხამსად მოხსენიება მორწმუნეებს შეურაცხყოფდა, განსხვავებით იმ შემთხვევებისა, როცა შეურაცხყოფილი მათთვის პრიორიტეტული ჯგუფის წარმომადგენელია.
ეს მაგალითი კარგად აჩვენებს, რა სირთულის წინაშე აღმოჩნდება „სიძულვილის ენის” წინააღმდეგ კანონი, მისი არსებობის შემთხვევაში: პოლარიზებულ ჯგუფებს შორის მას ყოველთვის ერთ მხარეს დადგომა მოუწევს. მეორე ჯგუფი, რომლის მოთხოვნები, შესაძლოა, თანაბრად ლეგიტიმური იყოს, უკმაყოფილო დარჩება და ჩაგრულობის განცდა კიდევ უფრო დიდი იქნება, ვიდრე დაუსჯელი შეურაცხყოფის შემთხვევაში.
საქართველოს საპატრიარქოს მხრიდან მკრეხელობის აკრძალვის ინიციატივა ძალიან ჰგავს მუსლიმური ქვეყნების ცოდვასთან ბრძოლის პრაქტიკას. ისლამური საზოგადოება, სადაც „სათნოებების” ძალადობრივ დაცვას შარიათის კანონების მიხედვით სახელმწიფო უზრუნველყოფს, არის რადიკალური მაგალითი იმისა, თუ რა განსხვავებაა ერთი მხრივ, თავისუფლებაზე და მეორე მხრივ, სათნოებაზე დაფუძნებულ საზოგადოებებს შორის. ასეთ დროს სახელმწიფო ინდივიდს თავს ახვევს კოლექტიურ წარმოდგენებს „სიკეთის” შესახებ და ამის წინააღმდეგ მიმართული ყველა მოქმედება უპირობოდ ისჯება, იმისდა მიუხედავად, აყენებს თუ არა ის რეალურ ზიანს სხვას. ამ გზით უფლებების დაცვა არა საზოგადოების კეთილდღეობას, არამედ მის ვალდებულებებით დატვირთვას გულისხმობს. რთული წარმოსადგენია, როგორ უნდა ადაპტირდეს ინდივიდუალისტურ ღირებულებებთან ის ნეგატიური თავისუფლება, რომელიც გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვით მიიღწევა.
თავისუფალ საზოგადოებაში მყისიერი საფრთხის გარეშე ადამიანების შეურაცხმყოფელი გამოსვლების დასჯა, ძალიან ჰგავს ცენზურას. ჩვენ შეიძლება განვსაზღვროთ, მკვლელობა უფრო მძიმე დანაშაულია, თუ ქურდობა, მაგრამ შეუძლებელია იმ კრიტერიუმების დადგენა, რომლებიც შეურაცხყოფის მასშტაბებსა და მის მიერ მიყენებულ ემოციურ ზიანს გაზომავს. გამოხატვის თავისუფლება არ საჭიროებს დამატებით რეგულაციებს, თავისუფალ საზოგადოებაში ისედაც მოქმედებს თვითბალანსირების მექანიზმი: არ მოუსმინო ან უკეთესი პასუხი გასცე. ტოტალიტარიზმისგან თავდაცვა საზოგადოების სასიცოცხლო ინტერესს წარმოადგენს, მის წინააღმდეგ ბრძოლის საუკეთესო იარაღი კი სამოქალაქო აქტივობა, სოციალური ინსტიტუტების გაძლიერება და თავისუფალი სიტყვის უზრუნველყოფაა.
