ქართულ კულტურაზე ზედაპირული დაკვირვებაც კი აშკარად ავლენს მის ერთ თავისებურებას: რეფლექსიის არარსებობა სოციალურ პრობლემატიკაზე და ლტოლვა მხატვრული ლიტერატურისაკენ. ქართული კულტურის წიაღში, მე-16 საუკუნიდან მოყოლებული, მე-19 საუკუნის დასაწყისამდე, პრაქტიკულად არ დასმულა არცერთი კითხვა, რომელიც ამავე დროს ევროპულმა ინტელექტუალურმა მოძრაობამ დააყენა. კითხვები: როგორ არის წესრიგი შესაძლებელი? რას ნიშნავს სახელმწიფო და რა ურთიერთობები არსებობს ან უნდა არსებობდეს ინდივიდს და სახელმწიფოს შორის და ა.შ., უცხო იყო ქართული ინტელექტუალური მოძრაობისთვის. სამაგიეროდ, სახეზეა მდიდარი ლიტერატურული მემკვიდრეობა, რომელსაც არა მხოლოდ ინტელექტუალური ელიტა ქმნიდა, არამედ თვით მეფეებიც კი. ქართული მე-19 საუკუნე ქმნის ლიტერატორების საინტერესო ტიპს, რომლებიც ლიტერატურას სოციალური, პოლიტიკური და ნაციონალური იდეების გამოსახატავად იყენებენ. იქმნება მწერლის იმიჯი, რომელიც საკუთარი ხალხის ინტელექტუალური, მორალური და ზნეობრივი წინამძღოლია. ამ იმიჯის გამოყენება ადვილად შეძლო კომუნისტურმა სისტემამ – მწერალი მთლიანად პოლიტიკური იდეოლოგიის დანამატად აქცია და ადამიანის „სულის ინჟინრად” გამოაცხადა. კომუნისტური ხელისუფლების მიერ შექმნილ „მწერალთა კავშირებს” სახელმწიფოს იდეოლოგიური მხარდაჭერა ევალებოდათ, მაგრამ სწორედ კომუნისტური პოლიტიკური სისტემის მიერ შექმნილ „სამწერლობო ორანჟერეაში” გამოზრდილმა ლიტერატურულმა ელიტამ დაიწყო სისტემის კრიტიკა, რომელიც – ზოგჯერ იგავური ენით, ზოგჯერ კი ღიად – სისტემის წინააღმდეგ გამოდიოდა. შესაბამისად, სამწერლობო ელიტა გახდა ის ძალა, რომლის გათვალისწინება, ბრძოლა ან საკუთარი მიზნებისათვის გამოყენება კომუნისტური პოლიტიკური ელიტის პრობლემად გადაიქცა. სულაც არ არის შემთხვევითი, რომ საქართველოს დამოუკიდებლობის პირველი წლების პოლიტიკური ელიტის წარმომადგენლები ძირითადად მწერლები და მწერლობაზე პრეტენზიის მქონე ინტელექტუალური ელიტის წარმომადგენლები იყვნენ. თვით ზვიად გამსახურდია, საქართველოს პირველი პრეზიდენტი, გახლდათ მწერალი და ფილოლოგი. მის პოლიტიკურ კაპიტალს მამის, ქართული ლიტერატურის კლასიკოსის კონსტანტინე გამსახურდიას სახელიც კვებავდა. ამ ლიტერატურულ ელიტას საბჭოთა მწერლობისა და ფილოსოფიის მრავალრიცხოვანი ფენიდან სწორედ „ტრაიბალისტური”, ნაციონალისტური და ხშირად რასისტული დისკურსი გამოარჩევდა. ზ. გამსახურდიას ხელისუფლება ძირითადად „ლიტერატორებით” იყო დაკომპლექტებული. მათ მსოფლმხედველობას კომუნიზმთან დაპირისპირებაში ფორმირებული ნაციონალიზმი განსაზღვრავდა. ამ განწყობის სამწერლობო და სახელოვნებო ელიტის ზეგავლენა დღესაც საგრძნობია. მაგრამ ვარდების რევოლუციის შემდეგ სამწერლობო და, ზოგადად, სახელოვნებო ელიტამ დაკარგა ზეგავლენა პოლიტიკურ ელიტაზე და მოხდა მისი მარგინალიზაცია. „პოლიტიკის კეთება” თანდათანობით გადაიქცა პოლიტიკის სისტემის საქმედ, ხოლო პოლიტიკური ელიტის სელექცია დღეს ხდება პოლიტიკური პარტიებიდან. ამით პოლიტიკა თანდათანობით გადაიქცა „პროფესიად” და მისმა „კეთებამ” მიზანრაციონალური ხასიათი შეიძინა.
მიხეილ სააკაშვილმა ერთ-ერთ სატელევიზიო გამოსვლაში აღნიშნა, რომ მას არ ჰყავს ნათესავები და მეგობრები. მისი ნათესავები და მეგობრები არიან ის ადამიანები, რომლებიც ქვეყნის აღმშენებლობას ემსახურებიან. ამ გამონათქვამით პრეზიდენტი სააკაშვილი დაუპირისპირდა ქართული სოციალური ორგანიზაციის და, აქედან გამომდინარე, მენტალიტეტის ტიპს, რომელიც შეიძლება აღიწეროს, როგორც „ნათესაური თემი”. ეს უფრო გასაგები გახდება, თუ გავითვალისწინებთ, რა ხერხით და ღირებულებებით უპირისპირდებოდა ქართული კულტურა კომუნისტურ სისტემას – მეგობრობა, ოჯახი, ნათესაობა და, რაც მთავარია, სისტემის წინაშე ერთმანეთის არდაბეზღება. ეს ღირებულებები კომუნისტური სისტემის ფორმალური რეგულაციების საპირწონეს ქმნიდა, რამაც 70-წლიანი კომუნისტური რეჟიმის პირობებში კომუნისტი ქართველის ტიპი ჩამოაყალიბა. ეს უკანასკნელი საჯარო სივრცეში ფორმალურ წესებს ემორჩილებოდა, მაგრამ ყოველდღიურ ცხოვრებაში ტრადიციულ, თემურ-ტომობრივ ღირებულებებს ეთაყვანებოდა. არცთუ იშვიათად, „თემურ-ტომობრივი” წარმოდგენები, ღია დაპირისპირებაში, სამოქალაქო – საყოველთაო ღირებულებებს ამარცხებდა კიდეც. ხოლო საბჭოთა სისტემის დასრულების წინ და ნაციონალური მოძრაობის დასაწყისისათვის „თემურ-ტრაიბალურმა” ღირებულებებმა სხვა რეზერვუარი იპოვა ეკლესიის სახით, ოღონდ მან ამჯერად დამატებით საკრალურ-რელიგიური მნიშვნელობა შეიძინა. ამგვარმა ქცევის სტერეოტიპმა ხელი შეუწყო წესრიგისა და თავისუფლების ყოველდღიური გაგების ფორმირებას, სადაც თავისუფლება აღიქმებოდა, როგორც ნეგატიური თავისუფლება, ხოლო წესრიგი – როგორც ტოტალიტარული წესრიგი და სრული მორჩილება. ვფიქრობ, აქ უნდა ვეძებოთ საქართველოს და, შესაძლოა ითქვას, პოსტსაბჭოთა ქვეყნების საერთო პრობლემა. კერძოდ ის, რომ მოქალაქეებს თავისუფლება ესმით, როგორც ნეგატიური თავისუფლება და წესრიგი – როგორც ბოროტება, ხოლო მმართველი ელიტის წარმომადგენლები გადაჭარბებულად ზრუნავენ წესრიგზე და თავისუფლებას ნაკლებ მნიშვნელობას არ ანიჭებენ.
ვარდების რევოლუციის შემდეგ, ძირითადი შეტევა სწორედ ამ „გემანშაფტურ” ღირებულებებზე მოხდა. უმაღლესი განათლების რეფორმამ, საჯარო მოხელეთა ატესტაციამ, პოლიციის სისტემის გარდაქმნამ, იუსტიციის სამინისტროს რეფორმებმა და სხვა თანმხლებმა პროცედურებმა მაქსიმალურად შეზღუდა ფორმალურ, „გეზელშაფტურ” ურთიერთობებში არაფორმალური, ემოციური ქცევის წესების ინტერვენცია. მაგრამ პროცესი არ დასრულებულა. ეკლესიის და, ზოგადად, მასში ინკლუზირებული ნაციონალისტურ-ეთნიკური, „თემურ-ტომობრივი” ღირებულებებისა და წარმოდგენების, შესაბამისად კი, მოქმედების ხერხებსა და სტრატეგიებს ძალა არ დაუკარგავთ. მასთან ახალი ლიბერალური, სამოქალაქო-ნაციონალური კონცეფციების დაპირისპირება-კონფრონტაცია ქმნის იმ ჩარჩოს, რომლის შიგნითაც მოძრაობენ პოლიტიკური ელიტები.
დღეს, შეიძლება ითქვას, რომ თანამედროვე საქართველოში ნებისმიერი თანამედროვე ლიბერალი პოლიტიკოსი, პოლიტიკური ელიტის წარმომადგენელი ელექტორატის გულის მოსაგებად იძულებულია ეთნიკურ-ნაციონალისტურ დისკურსს ანგარიში გაუწიოს, იპოვოს ერთგვარი ოქროს შუალედი ლიბერალურ-სამოქალაქო დისკურსსა და ეთნიკურ-ნაციონალისტურ დისკურსს შორის. აქედან ჩვენ ვიღებთ პოლიტიკური ელიტის ორსახა იანუსს, რომელიც ელექტორატის გულის მოსაგებად იძულებულია, ერთდროულად ატაროს ორი ნიღაბი: „ლიბერალურ-დემოკრატიული” და „ეთნიკურ-ნაციონალისტური”. ბალანსი ოდესმე დაირღვევა და საკითხი ლიბერალურ-დემოკრატიული დისკურსის სასარგებლოდ შეიძლება გადაწყდეს. ჩვენ დღეს მხოლოდ ასეთი რღვევის ნიშნებზე შეგვიძლია ვილაპარაკოთ.
